نشریه معرفت اخلاقی
پیاپی 31 (بهار و تابستان 1401)

درباره عمل اخلاقی و اینکه منشا و خاستگاه آن چیست، نظرات متفاوتی وجود دارد. کانت در آثار خویش، ایمان را امری معرفی می‌کند که یکسره مربوط به اخلاق است. او با پس‌زدن ایمان دینی، قانون اخلاقی خویش را بر مبنای عقل عملی بنا می‌نهد. شهید مطهری معتقد است که التزام به فعل اخلاقی، بر مبنای عقل نظری به صورت تکیه بر معرفت و ایمان به خداوند متعال است که به صورت آگاهانه یا ناخودآگاه در انسان وجود دارد. او رابطه ایمان و فعل اخلاقی را رابطه‌ای دوسویه می‌داند که به تقویت یکدیگر می‌پردازند. روش تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی و بررسی کتابخانه‌ای آثار شهید مطهری و کانت است. از جمله نقدهای مطرح‌شده توسط شهید مطهری، اشکال در انگیزش برای عمل و مغالطه بین نفع فردی و نفع به غیر است.

نظریه امر الهی، یکی از نظریات مهم و پرسابقه در باب چیستی ارزش‌های اخلاقی است. علل و ادله مختلفی موجب پیدایش چنین دیدگاهی شده است. وجود برخی احکام به‌ظاهر غیر‌اخلاقی در متون دینی، ازجمله دستور قتل کودک بی‌گناه، استناد به مالکیت مطلق الهی، استناد به اختیار مطلق خداوند متعالی و محدود نبودن وی در اوامر و نواهی خود به چارچوب‌های اخلاقی، استناد به عدم توانایی عقل، در درک حسن و قبح اعمال بدون کمک شرع و نسخ برخی احکام اخلاقی و نسبیت آنها، دلایلی است که موجب شده برخی متکلمان طرفدار این نظریه شوند. بررسی این امور نشان می‌دهد که عدم درک درست از وجه اخلاقی احکام دینی و نیز درک ناقص از صفات خداوند متعالی و تاثیری که بر نحوه آفرینش می‌گذارند، موجب چنین رویکردی شده است. مقاله حاضر با روش تحلیل عقلی و جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای، نشان می‌دهد که اخلاق دینی با تفسیر نظریه امر الهی نادرست است، گرچه می‌توان تفسیر درستی از آن ارایه داد که برتری قابل توجهی نسبت به اخلاق سکولار دارد.

احساسات و عواطف، ازجمله سرمایه‌های وجودی آدمی است که وی را از سایر موجودات ممتاز کرده و نیروی محرک وی برای انجام رفتارهای اختیاری قلمداد می‌شوند. ازآنجاکه اختیار انسان در ایجاد، تقویت و تضعیف احساسات نقش مستقیم دارد، یک نظام جامع اخلاقی، نمی‌تواند نسبت به ارزیابی اخلاقی آنها بی‌تفاوت بوده، نسبت به آنها خوب و بد اخلاقی را مطرح نکند. سوال مهمی که در این زمینه مطرح است اینکه انسان باید چه احساسی نسبت به خود، خدا، انسان‌های دیگر و طبیعت پیرامونی داشته باشد و از چه احساساتی باید پرهیز کند؟ سوال مهم‌تر اینکه آیا میان ارزش‌های اخلاقی ناظر به این احساسات، ارتباطی وجود دارد یا خیر؟ پاسخ به سوال اخیر، مسیله اصلی این تحقیق است. هنگامی در فضای آموزه‌های اسلامی با ارزش‌های اخلاقی ناظر به مواجهه احساسی در ارتباطات مختلف انسان مواجه می‌شویم، همه آنها را با یکدیگر و با محوریت مبنای هماهنگ‌کننده؛ یعنی «خداخواهی» منسجم و هماهنگ می‌یابیم. در این تحقیق، با روش تحلیلی توصیفی سعی شده به‌صورت تفصیلی تبیینی صحیح از انسجام درونی ارزش‌های اخلاقی ناظر به مواجهه احساسی ارایه گردد.

در قرآن کریم امکان سعادت و رستگاری انسان، بدون دارا بودن قلب سلیم نفی شده است. به همین دلیل، وجهه همت بسیاری از اندیشمندان حوزه اخلاق، بررسی عوامل دستیابی به قلب سلیم و دوری از موانع آن بوده است. هدف این پژوهش، مفهوم‌شناسی قلب سلیم و دست یافتن به عوامل دخیل در تحقق آن، با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات معصومان است. یافته‌های تحقیق حاکی از این است که قلب، همان روح و نفس انسانی است که سلامتی آن، به‌معنای دارا بودن تمام بینش‌ها و گرایش‌های بایسته و عاری بودن از تمام بینش‌ها و گرایش‌های نبایسته است. بررسی و تحلیل آیات و روایات، منتهی به یافتن عوامل موثر بر تحقق سلامتی قلب، همچون زهد، توکل، توبه، خوف و رجاء، خشیت، صمت، گوش دادن به موعظه، مباحثه علمی و قرایت قرآن شد.

فمینیست‌هایی نظیر روبین وست، بتی فرایدن، لوکر و تامسون، با تکیه بر سه مبنای آزادی فردی زنان، حقوق فردی زن و تساوی و برابری زن و مرد، بر جواز سقط جنین استدلال کرده‌اند. این طیف از فمینیست‌ها، براساس مبانی فوق، سقط جنین را در بارداری ناخواسته مطلقا مجاز می‌شمارند؛ زیرا از نظر آنان آزادی فردی زن و حق انتخاب آگاهانه او، در پذیرش نقش مادری، به‌عنوان یک حق فردی مهم، بسیار حایز اهمیت است. از دیدگاه ایشان، زنان باید همانند مردان از حقوق آزادی‌بخش برخوردار باشند. در نقد این دیدگاه، باید به تمایز قایل شدن میان بارداری حاصل از تجاوز به عنف و سایر اقسام بارداری ناخواسته اشاره کرد. به‌علاوه، فرار از مسیولیت‌پذیری به هر بهانه‌ای، صحیح نیست؛ افراد باید مسیولیت پیامدهای اعمالشان را بپذیرند. زمانی که آزادی و حقوق فردی مادر و حق حیات جنین با هم در تعارض باشد، اصل حفظ حیات انسانی است، و رعایت اخلاق، بر سایر اصول و خواسته‌ها مقدم است. در نقد تساوی و برابری فمینیستی، به بررسی تفاوت تساوی و تشابه حقوق و حق پدر در امتناع از تعهد، در صورت تساوی حقوق زن و مرد پرداخته می‌شود.

خداوند برای هدایت انسان‌ها عقل و نیز پیامبران و امامان را برای راهنمایی آنان قرار داده است تا با شنیدن سخنان راهنمایان دین و تفکر و تامل در آنها، راه سعادت و کمال را پیدا و طی طریق کنند. اما انسان‌ها از جهت انسان بودن،‌ برخوردار از هوای نفسی هستند که همواره درصدد غلبه بر عقل و به ‌دست آوردن امامت و امارت وجود آنهاست. هوای نفس در صورت پیروزی، به بدی امر نموده، انسان را به سوی گناهان سوق می‌دهد. همچنین، نسبت به معاصی حریص بوده، در صورت ارضاء خواسته‌های آن، عطش بیشتری پیدا کرده، با ایجاد آرزوهای پنداری و روی آوردن به لهو و لعب، زمینه غفلت و هلاکت انسان را فراهم می‌آورد. هوای نفس، که در انجام گناهان تعجیل دارد، با فراهم شدن شرایط توبه، با بهانه‌تراشی و توجیه‌گری، درصدد تاخیر آن است. این پژوهش با محوریت «مناجات الشاکین» امام سجاد (ع)، با بیان این ویژگی‌های هوای نفس، درصدد توضیح آنها براساس آیات و روایات است.

«غیبت» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گناهان زبان و دارای مفاسد فراوان فردی و اجتماعی، همچنان به لحاظ ماهیت برای اکثریت مردم ناشناخته است. گاهی هرگونه سخن درباره دیگری را مصداق غیبت معرفی می‌کنند و گاهی بیان عیب دیگری را به بهانه‌های مختلف، مصداق غیبت نمی‌دانند. وجود مستثنیات فراوان برای غیبت، بر ابهام آن افزوده است. سوال این است که ارکان غیبت کدام‌اند؟ منظور از «عیب» چیست؟ آیا قصد فاعل غیبت در تحقق غیبت، تاثیر دارد؟ بدگویی پشت سر چه کسی یا کسانی، مصداق غیبت است؟ و مواردی از این قبیل، در این پژوهش بررسی شده است. هدف از بررسی حقیقت غیبت در این پژوهش، ارایه تعریف جامع برای غیبت و تبیین برخی ابهامات است. روش این پژوهش، تحلیلی توصیفی و روش جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و همراه با بررسی تعاریف مطرح‌شده در منابع فقه و اخلاق، در مورد مفهوم غیبت و ارکان و ماهیت و اجزای آن است. براین‌اساس، غیبت عبارت است از: وارد کردن نقص معنوی و تحقیر انسان محترم، پشت سر او، با سخن گفتن، نوشتن یا اشاره کردن، به قصد کم کردن از ارزش او نزد مخاطب، بدون غرض و مصلحت بزرگ‌تر از مفسده تحقیر انسان محترم، اعم از اینکه دارای آن عیب باشد، یا نه و اینکه آن عیب در او پنهان باشد، یا آشکار.