نشریه پژوهش دینی
سال بیست و یکم شماره 44 (بهار و تابستان 1401)

درباره نزول قرآن در ماه رمضان، از دیر زمان دانشمندان اسلامی نظریات مختلفی ابراز کرده اند. اما به نظر می رسد هیچ کدام از آنها متکی به دلایل محکم نباشد و در طی مقاله به اجمال مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می رسد آیات حاکی از نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر ناظر به یک سنت لایتغیر الهی است و آن عبارتست از این که هر امر محکم، ذی شان و هر حادثه مهمی در شب قدر، تقدیر، اندازه گیری و تصویب می شود. زیرا شب قدر شب حکم است. آنگاه در زمان و مکان مقدر به منصه ظهور و بروز می رسد، ازاین رو قرآن کریم که نسخه حکیمانه و محکم هدایت بشر الی الابد است در شب قدر، نزول و بروزش در مدت رسالت پیامبر$ تقدیر و تصویب شده است. لذا «در شب قدر امر خدا بر این قرار گرفته که قرآن را به صورت تدریجی (برای هدایت مردم) بر قلب پیامبر حضرت محمد بن عبدالله صلوات ا...علیه و آله نازل کند». دلایل قرآنی و روایی بر این نظر دلالت دارد و تفصیل آن در مقاله بیان شده است.

صحیفه ی سجادیه یکی ازمواریث معرفتی شیعی و از جمله آثار به جا مانده سیدالساجدین امام زین العابدین % است که در نیمه ی دوم قرن نخست هجری در زمینه عرض نیاز بندگان به آستان قاضی الحاجات به رشته ی نوشته درآمد. این منبع عظیم شناختی واین منظومه ی بزرگ دعایی علاوه برکارکرد اخلاقی-حکمی که به محتوا و درون مایه های آن مربوط می شود، به دلیل شکوهمندی تعبیر کارکرد ادبی - بلاغی و زیبایی شناختی نیز دارد. این کتاب گرانسنگ نزدیک به صدبار ترجمه، شرح و تفسیر شده است. شایان ذکر است رویکرد شارحان و مفسران این اثر گرانبها غالبا به تحلیل محتوی اختصاص داشته، تبیین جنبه های بلاغی و زیبایی شناختی آن کمتر مورد توجه قرارگرفته است اما مقاله پیشارو پژوهشی نظری از نوع تحلیلی - توصیفی است که با عنوان «بررسی جلوه های بلاغت و زیبایی در دعای هفتم از صحیفه ی سجادیه» دعای یاد شده را با معیار دانش بلاغت مورد بازکاوی قرار داده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که همه راهکارهای بلاغی و صنایع ادبی که در این دعا به کار گرفته شد، با مقتضای حال که معیار زیبایی شناسی در دانش بلاغت است، مطابقت داشته، بر اثر بخشی دعا می افزاید. شایان ذکر است فراوانی استعاره و تصاویر برآمده از آن وجه غالب عناصر ادبی در این دعا است.

بیان قصص و داستان امت های پیشین و انبیاء الهی از جمله شیوه های تربیتی قرآن و یکی از طرق انتقال مفاهیم و معارف وحیانی در مسیر هدایت بشری است. شیوه منحصر به فرد قرآن در به خدمت گرفتن ساختار تکرار قصص در تصویرگری از طریق روایت تصاویر برش خورده از یک داستان در چندین سوره با شیوه های بیانی و عبارات مختلف به صورت پراکنده، موجز و کوتاه با گزینش صحنه های موثر داستان، به جای نقل منسجم آن، طعن و ایراد مخالفان و برخی مستشرقان را برانگیخته تا جایی که ایشان، تکرار را موجب اضطراب و تزلزل و این سبک تصویرگری را شاهدی بر غیروحیانی بودن قرآن و اقتباس آن از منابع متعدد می دانند. لذا در پژوهش حاضر، تلاش شده تا به شیوه توصیفی-تحلیلی و با مطالعه موردی داستان حضرت نوح% در سور متعدد، با استناد به قرینه های پیرامونی به دست آمده از آراء و نظریات اندیشمندان و مفسران قرآنی، و نیز تدقیق و تعمیق در موقعیت و شان نزول آیات، و مقایسه تکرار و تصویرگری متفاوت یک داستان در سوره های مختلف، علیرغم وحدت قهرمان و یا رخداد، این فرضیه را به اثبات برساند که ساختار قصه ها تابعی از ساختار سوره ها بوده و انگیزه اصلی از تکرار و پراکندگی تصویرگری ها و قصه ها در سور قرآن، با رویکردی هدایتی و تربیتی، به خدمت گرفتن آنها متناسب با هدف و غرض سوره ها در بیان جوهر معنایی نهفته در قصص و حوادث است.

ابن عاشور یکی از اندیشمندان و مفسران سلفی اصلاحی در مغرب اسلامی است. باور راسخ وی به مبنای مقاصد شریعت سبب گردید تا او رویکرد ویژه ای را در تفسیر به کار گیرد. استفاده از ساز و کارهای نشات گرفته از این مبنا به گونه ای است که او را از جرگه مفسران سلفی صرف، به معنای معهود آن خارج ساخته است. اجتهاد و عقل گرایی و آزاد اندیشی این مفسر و عدم قبول هرگونه گزاره عقل ستیز، تلاش در جهت اثبات معقول بودن شریعت و تسامح بر مبنای شریعت سمحه سهله، از نشانه هایی است که می توان او را از زمره مفسرانی در مغرب اسلامی به شمار آورد که کوشش کرده اند تا نسبت و رابطه بین سلفی گری و اصلاح طلبی و نواندیشی را تبیین نموده و در پی آن با گذر از اندیشه های سلفی در تفسیر و تحت تاثیر مبنای عقل گرایی- که تبلور آن در اندیشه مقاصد شریعت  قابل ردیابی است - به نوعی اصلاح طلبی آمیخته با انواع احتیاط ها در تفسیر التحریر و التنویر روی آورد. این مقاله  با روشی توصیفی - تحلیلی و با قطع نظر از بعد شخصیتی سلفی شیخ الإسلام بزرگ تونس به واکاوی برخی مولفه های اساسی این رویکرد اصلاحی در تفسیر این اندیشمند پرداخته و ثابت کرده است که از نگاه ابن عاشور، اسلام اصیل، دینی فطری است و آزادی نقش مهمی در رشد و توسعه فطری انسانها دارد؛ از این رو، به باور وی آزادی یکی از مهم ترین مقاصد شریعت به شمار می رود و به مقتضای این امر و نوع نگاه آیات قرآن کریم، همه مردمی که در سرزمین اسلامی یا تحت حاکمیت نظام اسلامی زندگی می کنند به دلیل حضور ایشان در دارالإسلام در انجام تکالیف و دستیابی بر حقوق یکسانند.

حقوق زنان در جامعه از مسایل مهم فرهنگی اجتماعی است. قرآن، متنی فرهنگی و اجتماعی است؛ در نتیجه به حقوق زن در عصر نزول توجه داشته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی پاسخ این پرسش بنیادین را جستجو کرده است که در خصوص مواجهه قرآن با فرهنگ عرب عصر نزول در باره حقوق زن چه دیدگاه هایی وجود دارد؟ این تحقیق به دست داده است که عربیت زبان قرآن مورد اتفاق اندیشمندان است؛ لکن پیرامون ارتباط قرآن با فرهنگ عصر نزول دو دیدگاه کلان وجود دارد: گروهی فرهنگ قرآن را وام دار فرهنگ عربی دانسته و احکام قرآن در خصوص زنان را متاثر از فرهنگ عربی می دانند؛ چرا که متن قرآن محصول شخصیت پیامبری است که  در فرهنگ عربی تکون یافته است. تحقیق به دست داده که این دیدگاه با تصریح آیات مغایرت دارد و مردود انگاری شده است. گروه دوم معتقدند که فلسفه نزول قرآن، اثر گذاری بر فرهنگ هاست و نازل شده تا با عادت ها و رسوم فرسوده جاهلی عصر نزول مبارزه کند. از این منظر، قرآن نیامده تا در برابر فرهنگ جاهلی در خصوص زنان منفعل و یا اثر پذیر باشد؛ بلکه به بازسازی و اصلاح فرهنگ عرب عصر نزول در خصوص جایگاه زن پرداخته است. این دیدگاه با تصریح آیات همسویی داشته و اثبات شده است.

ناگفته پیداست که ترجمه هر متنی، متن اصلی را بازنویسی می نماید و آن را با ضوابط و معیارهای زبانی، فرهنگی و عقیدتی زبان مقصد منطبق می سازد. از این رو، جدا سازی جنبه ایدیولوژیک، از سایر جنبه های ترجمه، غیرممکن می نماید. با این حال، این جنبه تحت هیچ شرایطی نباید متن اصلی را تحریف کرده یا مفاهیم آن را تغییر دهد. اما این ایدیولوژی، در فرایند ترجمه های به ظاهر علمی و دقیق بسیاری از خاورپژوهان، اثر گذاشته است. در این تحقیق که با رویکرد توصیفی تحلیلی صورت گرفته این نتایج به دست آمده: 1- سیاست بلاشر در ترجمه قرآن گاه، جعل و دستکاری ترتیب آیات و تصرف در متن اصلی و نیز تحریف دلالت های الفاظ اسلامی و قرآنی است. 2- ترجمه برک، از ترجمه های منصفانه قرآن قلمداد می شود که از جهاتی با ترجمه بلاشر تفاوت ماهوی دارد و اشکالات بسیار کمتری دارد. 3- ترجمه حمیدالله نیز شامل برخی خطاهاست و در آن موارد خاصی قادر به انتقال صحیح مفهوم دقیق و کامل متن قرآن به خواننده فرانسوی زبان نیست.

مقاله پیش رو به دنبال بررسی فطرت انسان به عنوان ویژگی بنیادین در موضوع انسان شناسی از منظر مکتب اسلام و اندیشمند معاصر، حکیم آیت الله شاه آبادی، مشهور به فیلسوف فطرت، با روشی توصیفی، نقلی و تفسیری می باشد. پژوهش حاضر حاکی از آنست که ریشه ی بسیاری از بحران های معرفتی، اخلاقی و مادی گرایی در طول تاریخ حیات بشری، ناشی از بحران هویت است، که آن نیز بدلیل عدم شناخت انسان از خود اصیل و واقعی اش می باشد. لذا یکی از اساسی ترین راهکارها برای رفع بحران مذکور، شناخت بنیادین و همه جانبه انسان با ویژگی های تکوینی خویش است. یافته های این پژوهش نشان می دهد، انسان پیچیده ترین و عالی ترین مخلوق خداوند است و دارای شخصیت مرکب از دو ویژگی وهدف تکوینی ملکی (حیوانی) و ملکوتی (فراحیوانی) است. ویژگی فطرت بعد ملکوتی ، هویت ذاتی و توحیدی انسان را تشکیل می دهد، که در آیات و روایات اسلامی از آن به عنوان دین حنیف، اسلام، معرفت خدا و توحید یاد می کنند و به تعبیر حکیم شاه آبادی، انسان مفطور به فطرت الهیه است که از لوازم وجود مدرک او می باشد و حقیقتش، علم و عشق به کمال مطلق، یعنی خداوند سبحان است. فطرت انسان بر اساس آیه فطرت و تفسیر آیت الله شاه آبادی، دارای ویژگی هایی همچون همگانی، همه گاهی، غیراکتسابی(جبری و ناخودآگاه)، ثابت، غیرقابل تغییر و تبدیل و معصومیت ازخطا و اشتباه است. بر این اساس فطرت، نقش و جایگاه هدف نهایی از رشد و کمال واقعی انسان را ایفا می کند. لذا برای او دارای ارزش و مطلوبیت ذاتی و مطلق است و اگر انسان به کمک تعالیم و آموزه های انبیاء الهی، به صورت خودآگاه و اختیاری توجه خود را به سمت و سوی آن معطوف کند و حجاب های بعد مادی و حیوانی اش را کنار بزند، من توحیدی او شکوفا شده و از هویتی اصیل و الهی برخوردار می گردد، که در واقع همان مقام قرب الهی، بهشت سعادت و حقیقت الکمال او خواهد بود.

معنای متن از منظر معنی شناسی کاربردی، در پیوند با بافت شکل می گیرد و مطالعه و درک معنی وابسته به بافت درون زبانی و بافت برون زبانی است. بر این اساس وقتی متنی از بافت اولیه خود جدا (بافت زدایی) و در بافتی دیگر به کار می رود (بازبافت سازی)، روابطی تازه بین متن و عناصر بافت جدید شکل می گیرد که درمجموع به آن بافت گردانی گفته می شود. در پژوهش حاضر بافت گردانی آیات قرآن در تاریخ جهانگشای جوینی بررسی شده است. دستاورد پژوهش نشان می دهد که جوینی در بافت زدایی آیات قرآن به لحاظ ساختار صوری بیشتر به بافت زدایی بخشی از یک آیه پرداخته و با این شیوه توانسته با حذف بافت موقعیتی آیات آنها را با هدف و منظور خود همسو کند. او در بازبافت سازی آیات ازنظر ساختار صوری آنها را غالبا در جایگاه یکی از اجزای جمله به کار برده  و از حیث اغراض کاربرد به منظور توضیح و توصیف؛ توجیه شرعی؛ بیان مواضع فکری  خود و... به بازبافت سازی آیات قرآن پرداخته است.

با رشد تکنولوژی و سلطه ی شبکه های اجتماعی، مرزهای جغرافیایی آن چنان رنگ باخته که ساکنان کره ی خاکی به مثابه ی شهروندان دهکده ای کوچک تعریف می شوند. در این سپهر جدید، ادیان اما همچنان از عناصر بنیادین و به جای مانده از سنت، تنیده در تاروپود اجتماعات بشری به شمار می آیند. در این میان جامعه شناسان دو مفهوم تساهل و تسامح را وام گرفته از پایه های مشترک ادیان و اندیشه ی غرب دانسته و برآنند که زیست اجتماعی بدون آن ها ممکن نخواهد بود. جان لاک به عنوان یکی از اصلی ترین نظریه پردازان اندیشه تساهل در غرب، تساهل را ویژگی کسانی می داند که رسالت ادیان را به نیکی درک و فهم کرده اند و هر آنچه را که مغایر با این رسالت باشد، خلاف دین داری صحیح تلقی می کنند. اما از منظر قرآن کریم، محتوای رسالت پیامبر اسلام$، مبتنی بر رحمت و مخاطبان این محتوا، همه ی جهانیان اند. تساهل در اندیشه ی اسلامی مبتنی بر قرآن در قالب مهرورزی نسبت به ساکنان زمین، هم شناسی، گفتگو، هم گرایی و همکاری با دگراندیشان، نیک خویی و مدارا با آن ها خود را می نمایاند. این پژوهش با تطبیق تعاریف و کارکردهای دو مفهوم مشترک تساهل و تسامح در اندیشه ی جان لاک و اندیشه اسلامی مبتنی بر قرآن به تبیین این موضوع پرداخته است.

نظریه کنش کلامی یکی از نظریات مطرح در زمینه تحلیل گفتمان و متن شناسی است. این نظریه که شاخه ای از فلسفه زبان است به بررسی افعال و جملات در موقعیت های مختلف می پردازد. کاربست این نظریه جدید در تحلیل متون دینی، افق جدیدی را در برابر پژوهشگران این حوزه قرار می دهد. سوره آل عمران در رابطه با تعاملات اجتماعی اسلام با اهل کتاب موضوعات مختلفی را مطرح می کند. بسیاری از آیات این سوره به بررسی ویژگی های فکری و رفتاری نادرست اهل کتاب در گذشته و حال می پردازد. رویکرد این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است که از الگوی کنش کلامی جان سرل برای تحلیل جملات مربوط به این تعاملات استفاده می گردد. پیام اصلی آیات در قالب این کنش ها، نظام ارزشی جدیدی را بیان می کند. خداوند همه پیروان ادیان الهی را در تعامل با یکدیگر به سمت و سوی وحدت ادیان برای هرچه بهتر شدن جامعه، خواه به صورت توصیه، پیشنهاد یا حتی هشدار، ترغیب نماید. غالب این کنش ها به صورت غیرمستقیم است و به دلیل عمق معانی جملات، برای برخی آیات می توان چندین کنش را در نظر گرفت. نتایج تحقیق نشان دهنده آن است که از میان کنش های پنجگانه سرل، کنش ترغیبی و کنش عاطفی درآیات تعاملات اجتماعی اسلام با اهل کتاب به نسبت سایر کنش ها، وجه غالب است. دلیل این بسامد بالا، آن است که تعلیل توصیف آگاهی بخش از یک سو حاکی از آن است که اراده الهی منطبق بر گفتمان ارشاد و ارتقای فهم مخاطب است و از سوی دیگر نشان دهنده این است که گوینده قصد دارد تا مخاطب به بهترین نحو تعامل مسالمت آمیزی با سایر ادیان الهی داشته باشد. هدف این تحقیق، تحلیل آیات مرتبط با تعاملات اجتماعی مسلمانان با پیروان اهل کتاب در سوره آل عمران با تاکید بر الگوی کنش کلامی جان سرل می باشد.

توحید در رازقیت به معنای توحید در رزق رسانی است. این مرتبه از توحید از صفات فعلی پروردگار به شمار می رود که از رابطه رازق که خداوند است با مرزوق که از ویژگی های مخلوقین است، انتزاع شده است. در برخی از آیات قرآن صفت رازقیت به غیر خدا نسبت پیدا کرده است. این در شرایطی است که توحید در رازقیت به معنای انحصار رزق رسانی برای خداوند است. قرآن کریم برای تبیین این مفهوم به مبانی خاصی از جمله: اعتقاد وجود به خدا در عالم، اعتقاد به ربوبیت الهی در کنار عقیده به خالقیت وی و اعتقاد به نظام سلسله ی طولی در  توحید افعالی  اشاره می نماید. این نوشتار درصدد آن است که پس از بررسی کوتاهی درخصوص مفهوم رزق و انواع آن از نظر آیات و روایات، با بررسی مبانی پیش گفته توحید در رازقیت را به اثبات برساند.

نظریه تفسیر سه لایه ای از سوی جعفر نکونام مطرح شده و آن به این مضمون است که تفسیر روزآمد از قرآن در گرو به دست دادن سه لایه تفسیری تاریخی، فراتاریخی و عصری است. تفسیر تاریخی ذکر معنایی است که میان عرب حجاز عصر پیامبر$ متعارف بود. تفسیر فراتاریخی نیز عبارت از بیان معنایی کلی و خالی از مختصات قومی و تاریخی از آیات است؛ طوری که آن معنا میان همه اقوام بشری مقبول باشد. تفسیر عصری عبارت از معنایی است که با موارد و مصادیق عصر حاضر قابل انطباق باشد. برخی از مهم ترین مبانی نظریه تفسیر سه لایه ای عبارت اند از: تاریخمندی قرآن، عرفی بودن زبان قرآن، حاشیه بر متن بودن قرآن. به نظر برخی از ناقدان مبنای تاریخمندی قرآن ناقض عمومیت و جاودانگی قرآن دانسته شده است؛ منتها این نظریه مدعی است که تفسیر سه لایه ای منافی عمومیت و جاودانگی قرآن نیست و تاریخمندی قرآن فقط ناظر به لایه تاریخی است. اما مبنای حاشیه بر متن بودن، معارض تبیان کل شیء بودن  قرآن به شمار رفته است؛ اما در این نظریه آیه مورد اشاره فقط ناظر به مسایلی دانسته شده که در دوره رسالت پیامبر$ مطرح بوده است که از آن به حاشیه تعبیر شده است؛ نه تمام حاجات بشر تا ابد. در نقد دیگر مبنای عرفی بودن قرآن منافی حقانیت آموزه های قرآن شمرده شده است؛ اما صاحب نظریه این مبنا را مخل به حقانیت قرآن نمی داند؛ چرا که قرآن با باورها و سنت های باطل مقابله کرده و وجود برخی از گزاره های باطل در قرآن از قبیل جدل و مماشات شمرده می شود. ضمنا این نظریه در برخی موارد با نظریات ابوزید و فضل الرحمان مشابهت هایی دارد که نو بودن آن را نفی می کند. منتها نکونام بر این نظر است که نو بودن یک نظریه به تمایزات آن نظریه است و از جمله تمایزات این نظریه این است که این نظریه بر خلاف نظریه فضل الله که فقط ناظر به آیات احکام بود، تمام آیات قرآن را اعم از آیات احکام و غیر احکام در برمی گیرد. و بالاخره از دیگر اشکالات این نظریه مناسب نبودن تعبیر لایه در عنوان نظریه و رجحان تعبیر مرحله به جای آن و نیز مناسب نبودن تعبیر تفسیر بر مرحله عصری و رجحان تعبیر تطبیق به جای آن است. منتها صاحب نظریه کاربرد این تعابیر را تسامحی دانسته و با تعریفی که به دست می دهد، مشکل را قابل رفع می شمارد.