پژوهش نامه معارف حسینی
سال هفتم شماره 27 (پاییز 1401)

ادبیات را باید آیینه ای نمایان گر رویدادهای تاریخی دانست که اغلب با عواطف و خیال ادبا عجین گشته و آثاری زنده و ماندگار بر جای می گذارد. از این منظر، ادبیات و تاریخ جزیی پیوسته به یک دیگرند که ارتباطی جدا ناشدنی دارند. روایت حماسه امام حسین (ع) از منظر ادب فارسی، بخشی از این آثار است که در قالب های متنوع ادبی برجای مانده و از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است؛ به همین دلیل در هر برهه، جلوه‌های گوناگونی از آن آشکار شده است. در این نوشتار با مروری بر سروده های عاشورایی از گذشته تا عصر حاضر، تلاش داریم برجسته ترین موضوعات مورد اهتمام شاعران را دریابیم؛ تا از این رهگذر، به چگونگی ترسیم این حماسه جاودان در نزد شاعران دست یابیم.

عاشورای حسینی نهضت جهانی وبین المللی است که توسط عزیزترین فرزند خاندان نبوت امام حسین(ع) آغاز شد و به عنوان مکتب فکری نسل اندر نسل توسط آزادی خواهان جهان حفظ شده است در این مسیر یکی از طلایه‌داران بسیار مجذوب نهضت عاشورای حسینی مرد متفکر، مرد سیاست و اندیشه، مرد عمل و قبول تعهدهای سنگین در برابر جامعه، شاعر، فیلسوف، مجاهد بیدارگر علامه اقبال لاهوری از اندیشمندان شهیر اهل سنت هندوستان- پاکستان است از آن جایی که اقبال لاهوری دارای منظومه فلسفی و جهان بینی ویژه ی خویش است، لذا اشاراتی هر چند کوتاه به خطوط کلی فلسفه و جهان بینی اقبال نسبت به جایگاه و منزلت والای امام حسین (ع) و یاران بزرگوارش صورت گرفته است.این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و به‌صورت کتابخانه‌ی- جایگاه عاشوری حسینی را از دیدگاه اقبال لاهوری کاویده است که دست آورد های آن را می توان این گونه برشمرد:جایگاه حماسه ی پر شور حسنیی در منظومه فکری اقبال کاویده شده است، به تاثیر پذیری اقبال از مزایای ارزشمند حماسه حسینی پرداخته شده است، از نظر اقبال هرگاه مسلمانان در انحطاط فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی قرار داده شوند عاشورا بهترین نسخه است، اندیشه‌ های اقبال به ویژه در نهضت عاشورا و در جهت‌گیری‌های کلان تمدنی می تواند به عنوان حلقه وصل ملت ها قرار بگیرد، اشعار در تقریب و و حدت مسلمانان، در رشد و بیداری افکار عمومی، تطهیر و تعمیر افکار مسلمانان، کوشش برای اصلاح اجتماعی، اصلاح نظام سیاسی مسلمانان بسیار ارزنده بوده است

بانوان اهل بیت (ع)، با مرثیه سرایی و عزاداری و سرودن اشعار نقش بسزایی در حفظ و یاد و خاطره شهدای کربلا داشتند. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی و تحلیلی به این سوال اساسی پاسخ دهد که چه کسانی از زنان هاشمی بعد از آگاهی و اطلاع از شهادت امام حسین (ع) در مدینه با سرودن اشعار به عزاداری پرداختند؟ براین اساس مقاله حاضر به مرثیه سرایی ام سلمه، ام البنین، دختران عقیل بن ابی طالب همچون اسماء؛ زینب؛ رمله؛ فاطمه و ام لقمان اشاره می کند. در این میان بیشتر مورخان و محدثان اشعار ام لقمان را ذکر کرده اند. در اشعار ام لقمان دو عنصر مهم انتخاب مکان شعر گفتن و توجه به زبان بدن باعث اهمیت آن و همراهی زنان هاشمی و مردم مدینه با ایشان گردید.

حادثه عظیم عاشورا مملو است از پایمردی ها و حماسه هایی که امام حسین ع و اصحاب بزرگوار آن حضرت، قهرمان آن بودند لذا این بعد(حماسه) از ابعاد آن حادثه جاوید، بیشتر از سایر ابعاد جلوه کرده و از برجستگی ویژه‌ای برخوردار است. در مقاله حاضر با یک نگرش تطبیقی، زمینه‌های حماسی، آیینی عاشورایی در آثار الهامی کرمانشاهی و عباسقلی یحیوی اردبیلی تبیین می‌شود و انعکاس ارزش‌های آیینی (دینی)و حماسی عاشورا از قبیل: پایمردی،ایثار،نثار مقاومت و مبارزه،ایستادگی در برابر بیدادگری های اشخاص و حکومت های ظالم ،ستایش آزادگی و آزادی‌خواهی،سازش ناپذیری در برابر ظلم،دعوت به مبارزه و پایداری در برابر بیدادگران وجهاد و شهادت و اندیشه های انقلابی تشیع در گستره ی ادب فارسی و ترکی با ارایه نمونه های تامل برانگیز و آموزنده پی گرفته می شود و سرانجام، مقاله با بررسی اغراض شعری و پیامدهای ارزشی و ادبی آن پایان می پذیرد.

راضیه تجار یکی  از نویسندگان متعهدی است که در آثار داستانی خویش، به ترویج ارزش‌های دینی و مذهبی به ویژه فرهنگ شهادت و ایثار پرداخته‌است. او با پیوند برقرار کردن میان واقعه کربلا و دفاع مقدس ایران در جنگ تحمیلی، ارادت خالصانه خود را به اهل بیت پیامبر(ص) به ویژه سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) ابراز داشته‌است. پژوهش حاضر بر روی یازده  اثر داستانی راضیه تجار، به روش توصیفی و تحلیلی،  انجام گرفته‌است. که در آثار منتخب راضیه‌تجار، به دلایل اجتماعی و فرهنگی مربوط به هر دهه بازتاب کمتر یا بیشتری  از این مولفه را در خود انعکاس داده‌است.

واقعه عاشورا یکی از اثرگذارترین حوادث تاریخ و ماندگارترین آن هاست. با این رخداد قلوب مومنین آتش گرفته و این سوز تا ابد ادامه خواهد داشت. در این جستار به بیانات مقام معظم رهبری(مدظله) در ارتباط با آسیب های اشعار عاشورایی نظری شده و دیدگاه های ایشان را در این خصوص بیان کرده ایم و عمده روش این پژوهش توصیفی و تحلیلی بوده و بیشتر از منابع دیجیتالی به خصوص پایگاه مقام معظم رهبری(مدظله) استفاده کرده ایم و حاصل آن که؛ از نظر ایشان آسیب های متعددی از جمله غلو، دروغ، اشعار سست وبدون سند، اشعار با محتوای نامناسب و یا بدون معرفت افزایی، استفاده از عبارت سخیف و نیز برهم زننده اتحاد بین مسلمین از جمله آنهاست که شعرای بزرگوار باید این فرمایشات رهبری را به عنوان تابلوی راهنمایی در مسیر ادبیات عاشورایی قرار دهند تا موجبات تعالی و رشد مضامین اشعار عاشورا و نیز در امتداد آن موجبات تعالی جامعه را فراهم آورند.

ناصرالدین شاه طبع شعر داشته اشعاری درباره حادثه کربلا دارد و از همه مشهورتر این شعر است که ذوق و قریحه شاه قاجار را به‌خوبی به رخ می‌کشد:عشق‌بازی کار هر شیاد نیست
این شکار دام هر صیاد نیست
عاشقی را قابلیت لازم است
طالب حق را حقیقت لازم است
عشق، از معشوق اول سر زند
تا به عاشق جلوه دیگر کند
تا به حدی که برد هستی از او
سر زند صد شورش و مستی از او
شاهد این مدعی خواهی اگر
بر حسین و حالت او کن نظر
روز عاشورا در آن میدان عشق
کرد رو را جانب سلطان عشق
بارال‌ها این سرم، این پیکرم
این علمدار رشید، این اکبرم
این سکینه، این رقیه، این رباب
این عروس دست و پا خون در خضاب
این من و این ساربان، این شمر دون
این تن عریان میان خاک و خون
این من و این ذکر یارب یاربم
این من و این ناله‌های زینبم
پس خطاب آمد ز حق کای شاه عشق‌ای حسین یکه‌تاز راه عشق
گر تو بر من عاشقی‌ای محترم
پرده برکش من به تو عاشق‌ترم
غم مخور که من خریدار توام
مشتری بر جنس بازار توام
هر چه بودت داده‌ای در راه ما
مرحبا صد مرحبا خود هم بیا
خود بیا که می‌کشم من ناز تو
عرش و فرشم جمله پاانداز تو
لیک خود تنها نیا در بزم یار
خود بیا و اصغرت را هم بیار
خوش بود در بزم یاران بلبلی
خاصه در منقار اوبرگ گلی
خود تو بلبل، گل علی اصغرت
زودتر بشتاب سوی داورت