نشریه هفت آسمان
پیاپی 82 (بهار و تابستان 1401)

ابومحمد حسن بن علی، ملقب به ناصر للحق، از امامان قدر اول زیدیه، به علم و تقوا و عدالت شهره آفاق بوده است. درباره آثار و احوال ناصر کبیر مطالب بسیار نگاشته شده که مستند بیشترشان نقل گزارش های دیگران، همراه با برداشت های متفاوت بوده است. در این نوشتار با نگاهی نو، آثار فراوان ناصر کبیر، همراه با نقل کوتاهی از آنها مستندسازی شده و نکات تازه ای از شرح حال وی را برجسته کرده ایم. اکثر قریب به اتفاق مطالب این نوشتار با تمرکز بر مخطوطات زیدیه، به ویژه نسخه های الإبانه، تنظیم شده و در مجموع نزدیک به 200 اثر برای ناصر للحق در این نوشتار گزارش کرده ایم. در توضیح برخی از آثار به مطالبی درباره مذهب وی نیز اشاره شده است.

جامعه شیعی ساکن در عربستان سعودی، به واسطه شمار اندک نسبت به اکثریت اهل تسنن و نیز موقعیت غیرحاکم خود به عنوان دو سنجه اصلی تشکیل گروه اقلیت به موجب موازین نظام بین المللی حقوق بشر، اقلیتی مذهبی به شمار می روند. در عربستان سعودی، مسلمانان شیعه همواره در استخدام و محل کار با تبعیض روبه رو هستند. آنها نمی توانند به برخی مشاغل دست پیدا کنند، انتخاب هایشان در ارتقای شغلی محدود است و از عمل به مناسک مذهبی خود منع می شوند. این تبعیض از رهگذر محرومیت آشکار و دسترسی نداشتن به مجاری موثر نمایندگان کارگری و حمایتی تسهیل می شود. به نظر می رسد شیعیان در عربستان با تبعیض ساختاری علیه خود روبه رو هستند که در استیلای اندیشه افراطی وهابی گری در این کشور ریشه دارد. این نوشتار، که آمیزه ای است از ترجمه و تحقیق، می کوشد زوایایی از تبعیض علیه اقلیت شیعه در عربستان سعودی را در مقوله استخدام و محل کار به نمایش بگذارد.

اسلام و مسیحیت هر یک، کتاب مقدس خود را در اوج و مملو از نکات بدیع می دانند که بشر را به نجات و سعادت راهنمایی می کند، هرچند مسیحیت کاتولیک و پروتستان امروزی کتاب مقدس را عاری از خطا نمی دانند و به مکاشفه بودن الفاظ قایل نیستند، بلکه حاوی پیامی هدایتگر می دانند که آن پیام، معصوم است و خطاهایش را مانع هدایتگری اش تلقی نمی کنند. به بیان دیگر، آنها کتاب مقدس را در کل مکاشفه می دانند و نه کل آن را. برخلاف الاهیات اسلامی، در مسیحیت وحی لفظی نداریم، بلکه آنها به خودآشکارسازی خدا از طریق عیسی مسیح قایل اند که از آن به «مکاشفه» تعبیر می کنند. در سنت مسیحی، عیسی مسیح معادل قرآن در اسلام قرار می گیرد و نه کتاب مقدس. به هر روی، اندیشمندان مسلمان و مسیحی برای منشا الهامی کتاب مقدس خود دلایلی را ذکر کرده اند؛ اعجاز، امی بودن پیامبر (ص)، سلامت قرآن از تناقض، تحدی، تفاوت سخن پیامبر با قرآن و ممکن نبودن تبدیل و جابه جایی حروف و کلمات قرآن، ادله وحیانی بودن آن است. در مقابل نیز، محقق شدن پیش گویی ها، دلالت آیات کتاب مقدس، یکپارچگی آن، تاثیر عظیم آن بر زندگی بشر، صداقت نویسندگان آن، والایی آموزه ها، قدرت شگفت آن، کامل بودن و فناناپذیری اش، ادله الهامی بودن کتاب مقدس است. این مقاله به روش مقایسه ای تحلیلی به استناد منابع کتاب خانه ای فراهم شده و با بیان اندیشه وحی در الاهیات اسلام و مکاشفه در الاهیات مسیحیت، به خواننده فرصت می دهد تا اندیشه وحی و الهام را در این دو دین پرطرفدار جهان ببیند و ادله شان را بسنجد.

مقصود اصلی این نوشتار بازنگری و بازخوانی جایگاه زنان، به ویژه زینب کبری (س) در کاروان عاشورا است. حضور و نقش زنان در این عرصه چنان پررنگ و تاثیرگذار بوده که با اسارتشان به دست یزیدیان، برگی تازه و متفاوت از دفتر حوادث پس از عاشورا رقم خورده است. در این نوشتار با رویکردی نقلی تحلیلی، گفتار، کردار و حالات برخی بانوان اثرگذار در واقعه عاشورا را توصیف می کنیم و سپس با مرور مهم ترین مطالبات فمینیستی، نقاط تلاقی چشمگیری را میان این دو نگرش به دست خواهیم آورد. از همین منظر، عنوان فرعی «فمینیسم عاشورایی» را برای این نوشتار برگزیدیم؛ ایثار، فداکاری، شجاعت، صلابت، بصیرت، آگاهی، توانایی های جسمی و روانی، توانایی مدیریت بحران و مانند آنها، از جمله ویژگی هایی است که بانوان کاروان عاشورا را از تمامی بانوان قبل و پس از آن جدا می کند؛ این خصوصیت ها که خود برخاسته از جایگاه کرامت مند زنان تربیت شده خاندان پیامبر (ص) است، با بسیاری از خواسته های مدافعان حقوق زنان در طول تاریخ هماهنگ و سازگار است: احقاق حق آموزش و پرورش، حق رای، حق مالکیت، حق مشارکت های سیاسی، حق مشارکت های اجتماعی و سرانجام در یک کلام، آزادی و برابری، از این نوع است.

شاخص ترین جریان های اجتهادی معاصر شیعه را می توان سه طیف سنتی، بازخوانی و فقه قرآنی دانست. طیف بازخوانی، شهرت فتوایی را به کلی کنار می نهد و جز در تنگنا به اجماع متمسک نمی شود. قرآنیان خبر واحد را، جز با پشتوانه سنت قطعی مسلمانان، به کنار می نهند. افزون بر اینکه به تخصیص قرآن به واسطه اخبار و نیز به حجیت شهرت فتوایی و اجماع قایل نیستند. از دیگر سو، دو طیف پیش گفته کمابیش عقل را در تشخیص مصادیق شرعی حسن و قبح توانمند می دانند. به علاوه، قرآنیان دایره صلاحیت عقل در تنقیح مناط و صدور حکم بر اساس آن را گسترده تر می دانند. این اختلاف ها، تفاوت فتاوا در موضوعات فقهی مربوط به زنان را نیز به دنبال داشته است که در این مقاله آنها را از نظر می گذرانیم.

سده 11 ه.ق./17 م. مقارن با سلطه ترکان عثمانی در مناطق آسیای صغیر، شام، مصر و برخی از کشورهای اروپایی بوده است. مدارای حاکمان با پیروان ادیان، محبوبیت دولت و گسترش ادیان و مذاهب را به دنبال داشته، و از این رهگذر، زمینه سفرهای مبلغان مسیحی به منظور تبلیغ مسیحیت و گردآوری کمک های مالی نیز فراهم می شده است. از نتایج مهم این گونه سفرها، تالیف سفرنامه هایی بود که تاثیر بسزایی در شناساندن جغرافیای دیگر سرزمین ها داشت. الیاس موصلی، ماکاریوس انطاکی و پسرش پولس سه تن از این مبلغان هستند. الیاس پانزده سال به بخشی از اروپا و آمریکای مرکزی و جنوبی سفر کرد. ماکاریوس و پسرش پولس نیز در دو سفر پنج ساله و هفت ساله، راهی کشورهای والاکیا، مولداوی، اوکراین، روسیه و گرجستان شدند. گرچه قصد اصلی این پدران مقدس، ماجراجویی و شناخت کشورها نبوده، اما نوشته هایشان سهم بزرگی در معرفی اوضاع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و آثار تاریخی و مذهبی کشورها داشته است. در این مقاله با روشی تحلیلی توصیفی، سفرنامه های الیاس موصلی و ماکاریوس انطاکی معرفی و بررسی، و نقششان در معرفی مناطق گوناگون تشریح می شود.

در مقایسه میان دو آیین بودای پاک بوم و آیین مسیحیت، در قلمرو رستگاری، به مفهومی ظاهرا مشترک بین آنها، یعنی «لطف»، می رسیم. در پژوهش پیش رو، ضمن تبیین مفهوم «لطف» در آموزه های تعلیمی هر یک از این دو آیین و لزوم وجود و اعطای آن از سوی مقامی برتر به پیروانش، شباهت ها و تفاوت های میان آنها را ذکر می کنیم و در انتها، از پاسخ مسیحی به مفهوم بودایی در این باره سخن خواهیم گفت.