فصلنامه روان شناسی و دین
سال پانزدهم شماره 3 (پیاپی 59، پاییز 1401)

نیاز به رابطه، نیازی ذاتی در انسان‌هاست که زمینه‌ساز شکل‌گیری مجموعه‌ای از روابط در زندگی آنها می‌باشد. تنظیم این روابط نقش موثری در سلامت روانی فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد و دین اسلام در این زمینه دارای نگاه ویژه‌ای است. هدف پژوهش حاضر تبیین الگوی ارتباط بین‌فردی براساس منابع اسلامی برای سازمان‌دهی ارتباطات بین‌فردی است. در این پژوهش، از روش «تحلیل مفهومی محتوایی» استفاده شد. همچنین از شاخص «روایی محتوا» (CVI) به منظور تایید روایی استنباط به‌‌‌‌عمل‌‌آمده مبتنی بر نظر ده کارشناس خبره استفاده گردید. یافته‌ها نشان داد الگوی ارتباط بین‌فردی اسلامی مبتنی بر عقل‌ورزی ارتباطی است؛ به این معنا که در آن، مولفه‌های ساختی «احسان‌» و «پرهیز از اسایه»، مولفه‌های نگهداری «استبشار» و «شکر» و مولفه‌های بازساختی ارتباط «استغفار» و «بردباری غفران» به‌صورت مجموعه‌ای و باهم به‌کار گرفته می‌شوند. هرکدام از CVI و CVR به‌‌دست‌آمده نیز 1 (یک) بود که نشان‌دهنده صحت استنباط چهار موقعیت ارتباطی از روایت مبنا در حد کاملا مطلوب است.

تحقیق در این‌باره که «خرد چیست و چگونه تعریف می‌شود؟» بنیادی‌ترین حوزه از مطالعات خرد است. هدف این پژوهش، مفهوم‌شناسی «خرد» در روان‌شناسی و شناسایی مفاهیم متناظر آن در منابع اسلامی است. بدین ‌منظور، برای مفهوم‌شناسی «خرد» در روان‌شناسی و سپس شناسایی مفاهیم متناظر با آن در منابع اسلامی، از روش «معناشناسی زبانی» و در بخش بررسی میزان مطابقت این مفاهیم با خرد در منابع اسلامی، از روش «توصیفی زمینه‌یابی» استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد: حوزه معنایی «خرد» در لغت و روان‌شناسی، با مولفه‌هایی همچون «دانش ساختاری و فرایندی، ژرف‌نگری، نیک‌خواهی و ارزش‌های متعالی، کنترل هیجانی و عواطف مثبت و عمل به دانش و توانمندی‌های مهارتی» مشخص می‌شود. متناظر با حوزه معنایی «خرد» در لغت و روان‌شناسی، واژگانی از جمله «عقل، علم، معرفت، حکمت، فطنه، ذکاء، فهم، شعور، ادراک، استنتاج فکر، فقه، رویه، خبره، کیاست، فراست، درایت، حصافت، حذاقت، تدبر، تمییز، نصح و بصیرت» در منابع اسلامی شناسایی شد. نتایج پژوهش در گام دوم نشان داد: مفاهیم «استنتاج، حذاقت، حصافت، و نصیحت» با میزان شاخص روایی محتوایی (CVI) 72/.، 44/.، 44/.، و 36/. حذف و 19 مفهوم دیگر از میزان قرابت مطلوب با خرد در منابع اسلامی برخوردار است.

طلاق یکی از استرس‌زاترین اتفافات زندگی است، به‌گونه‌ای‌که بعد از تجربه مرگ عزیزان، دومین منبع استرس در زندگی و یکی از سخت‌ترین تجربه‌های فرد در زندگی به‌شمار می‌رود. یکی از درمان‌های روان‌شناختی که برای زنان در آستانه طلاق طراحی شده، «روان‌درمانی معنوی مذهبی» است. هدف پژوهش حاضر تعیین تاثیر «روان‌درمانی معنوی مذهبی» بر طرحواره‌های هیجانی و سازگاری زناشویی زنان در آستانه طلاق است. روش پژوهش «نیمه‌آزمایشی» با طرح پیش‌آزمون پس‌آزمون است که با گروه کنترل اجرا گردید. جامعه آماری پژوهش را تمام زنان متقاضی طلاق مراجعه‌کننده به دادگاه طلاق شهر بندرعباس در نیمه اول سال 1398 تشکیل می‌دهند که از میان آنها با استفاده از روش «نمونه‌گیری در دسترس» 30 تن انتخاب و به‌طور تصادفی در گروه آزمایش (15 نفر) و گروه کنترل (15 نفر) جایگزین شدند. شرکت‌کنندگان گروه آزمایش، 12 جلسه برنامه «روان‌درمانی معنوی مذهبی» را دریافت نمودند. برای جمع‌آوری داده‌ها از پرسشنامه «سازگاری زناشویی» گراهام اسپانیز (1976) و مقیاس «طرحواره‌های هیجانی» لیهی استفاده شد. داده‌ها با روش آماری «تحلیل کواریانس» تجزیه ‌و تحلیل گردید. یافته‌ها نشان می‌دهد: زنان در آستانه طلاق گروه آزمایش نسبت به زنان در آستانه طلاق گروه کنترل در پس‌آزمون، به‌طور معناداری، سازگاری زناشویی و طرحواره‌های هیجانی سازگار بیشتر و طرحواره‌های هیجانی ناسازگار کمتری داشتند و فرضیه پژوهش مبنی بر تاثیر «روان‌درمانی معنوی مذهبی» بر طرحواره‌های هیجانی و سازگاری زناشویی زنان در آستانه طلاق تایید گردید (01/0>P). می‌توان نتیجه گرفت که «روان‌درمانی معنوی مذهبی» بر طرحواره‌های هیجانی و سازگاری زناشویی زنان در آستانه طلاق تاثیر دارد.

هدف پژوهش حاضر بررسی «اثربخشی معنویت‌درمانی بر کاهش اختلافات، سردمزاجی و بدرفتاری زناشویی زوجین» است. این پژوهش نیمه‌آزمایشی و از نوع پیش‌آزمون پس‌آزمون با گروه گواه است. جامعه آماری شامل زوجین مراجعه‌کننده به مرکز مشاوره زندگی شهر کرمانشاه است که از بین جامعه آماری، 30 تن با استفاده از روش «نمونه‌گیری در دسترس» انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل (در هر گروه 15 تن) گمارده شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها از پرسشنامه‌‌های «اختلافات زناشویی» براتی (1375(، «سردمزاجی زناشویی» پانیز (1996) و «بدرفتاری زناشویی» باس و پری (1998) استفاده گردید. با استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس فرضیه‌ها تجزیه و تحلیل گردید. بین گروه آزمایش و کنترل پس از اجرای معنویت‌درمانی در سطح 001/. تفاوت معناداری وجود داشت و میزان اختلافات، سردمزاجی، بدرفتاری زناشویی زوجین گروه آزمایش به شکل معناداری کاهش یافته بود. اثربخشی معنویت‌درمانی در دو گروه آزمایش و گواه از نظر آماری در سطح 001/0 معنادار بود و با 95/0 اعتماد معنویت‌درمانی بر اختلافات، سردمزاجی و بدرفتاری زوجین تاثیر دارد. با توجه به اثربخشی معنویت‌درمانی، توصیه می‌گردد برای ارتقای سلامت و تحکیم بنیان خانواده‌ها، در کارگاه‌ها و آموزش‌های معنویت‌درمانی مشارکت نمایند.

با توجه به اهمیت اخلاق در اسلام و رابطه تنگاتنگ دین و اخلاق، از مهمترین مسایل تربیتی در جامعه اسلامی، پرورش هوش اخلاقی است. در داخل کشور، ابزار اندازه‌گیری این مفهوم برای کودکان وجود ندارد. این پژوهش با هدف تولید ابزار بومی‌شده، به بررسی روایی و پایایی «پرسشنامه سنجش هوش اخلاقی» در کودکان 3 تا 7 ساله ایرانی پرداخته است. 387 تن از دختران و پسران 3 تا 7 ساله ساکن مناطق 22گانه شهر تهران با روش «نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای و تصادفی ساده» انتخاب شدند. چارچوب نظری تحقیق براساس عقاید الگوی بوربا (2005) شکل گرفته است. از روش «پیمایشی» استفاده شده و برای بررسی روایی این پرسشنامه از روایی سازه و روایی عاملی، و برای پایایی ابزار نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردیده است. یافته‌ها نشان می‌دهد با حذف برخی گویه‌ها و تغییر در برخی گویه‌ها در عوامل اولیه، این الگو تایید شده و این مقیاس به‌عنوان الگویی برای سنجش هوش اخلاقی در کودکان شهر تهران با توجه به تغییرات اجتماعی شناختی در جامعه ایرانی ابزاری پایا و رواست.

پژوهش حاضر با هدف زمینه‌یابی و روایی‌سنجی پیمان‌شکنی زناشویی براساس اندیشه دینی صورت پذیرفته است. این پژوهش از نوع بنیادین نظری است و از روش «اجتهادی» استفاده کرده است. با استفاده از این روش، داده‌های‌ لازم استخراج، دسته‌بندی و تحلیل گردیدند. به منظور ارزشیابی، صحت، قابل اطمینان بودن و موثق بودن از شاخص‌های «اعتماد‌پذیری»، «انتقال‌پذیری»، «وابستگی و اتکاپذیری»، و «تایید‌پذیری» گابا و لینکلن استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از جداول و نمودارهای فراوانی و بررسی اعتماد‌پذیری از دو شیوه «نسبت روایی محتوا» (CVR) و شاخص «روایی محتوا» (CVI) استفاده گردیده است. نتایج حاصل از زمینه‌‌یابی و روایی‌سنجی، گویای این مطلب است که از دیدگاه آموزه‌های اسلامی برای زمینه‌‌یابی پیمان‌شکنی زناشویی 33 مقوله قابل استخراج است که 15 مقوله در حوزه فردی و 18 مقوله در حوزه ارتباطی جای می‌گیرند. این یافته می‌تواند زمینه را برای ساخت مقیاس و مداخلات بالینی براساس اندیشه اسلامی فراهم آورد.

پژوهش حاضر با هدف زمینه‌یابی و روایی‌سنجی پیمان‌شکنی زناشویی براساس اندیشه دینی صورت پذیرفته است. این پژوهش از نوع بنیادین نظری است و از روش «اجتهادی» استفاده کرده است. با استفاده از این روش، داده‌های‌ لازم استخراج، دسته‌بندی و تحلیل گردیدند. به منظور ارزشیابی، صحت، قابل اطمینان بودن و موثق بودن از شاخص‌های «اعتماد‌پذیری»، «انتقال‌پذیری»، «وابستگی و اتکاپذیری»، و «تایید‌پذیری» گابا و لینکلن استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از جداول و نمودارهای فراوانی و بررسی اعتماد‌پذیری از دو شیوه «نسبت روایی محتوا» (CVR) و شاخص «روایی محتوا» (CVI) استفاده گردیده است. نتایج حاصل از زمینه‌‌یابی و روایی‌سنجی، گویای این مطلب است که از دیدگاه آموزه‌های اسلامی برای زمینه‌‌یابی پیمان‌شکنی زناشویی 33 مقوله قابل استخراج است که 15 مقوله در حوزه فردی و 18 مقوله در حوزه ارتباطی جای می‌گیرند. این یافته می‌تواند زمینه را برای ساخت مقیاس و مداخلات بالینی براساس اندیشه اسلامی فراهم آورد.

هدف این پژوهش شناسایی مصادیق «معاشرت نیکو با همسر» از نگاه دانشجویان دختر دانشگاه بجنورد است. بدین‌منظور از پژوهش کیفی و روش «پدیدارشناسی توصیفی» استفاده شده است. شرکت‌کنندگان در این پژوهش، تعداد 29 تن از دانشجویان دختر دانشگاه بجنورد در سال تحصیلی 13971398 بودند که به روش «نمونه‌گیری هدفمند» انتخاب شدند. گذراندن درس «خانواده در اسلام و آشنایی با مفاهیم آن» نیز ملاک ورود به پژوهش در نظر گرفته شد. جمع‌آوری داده‌ها با استفاده از مصاحبه عمیق نیمه‌ساختاریافته انجام گرفت و تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. رمزنگاری (کدبرداری) و تحلیل داده‌ها با روش کولایزی انجام شد و 150 جمله مهم استخراج‌شده از مصاحبه‌ها براساس شباهت معنایی در 29 زیرمضمون (خوشه معنایی) جای گرفت و در نهایت نیز معانی مرتبط با یکدیگر تحت عنوان 9 مضمون (درون‌مایه) دسته‌بندی شد که عبارتند از: پذیرش بدون قید و شرط همسر به‌عنوان یک انسان آزاد، القای احساس امنیت به همسر در طول زندگی مشترک، مسیولیت‌پذیری در قبال تامین آرامش و آسایش خانواده، پاسخ‌گویی به نیاز همسر درخصوص عشق و تعلق در عمل و رفتار، تلاش برای تقویت رابطه صمیمانه با خانواده همسر، پختگی شخصیتی، احترام به همسر و قدردانی از زحمات او، برخورداری از روحیه‌ گذشت و فداکاری، و خوش‌خلقی. مردان با استفاده از این خصوصیات می‌توانند به ‌دستور قرآن مبنی بر «معاشرت نیکو با همسر» عمل کرده، زندگی رضایت‌بخشی برای خود و همسرشان رقم بزنند.

یکی از عوامل موثر بر سلامت انسان، محیط شغلی اوست. این پژوهش به بررسی رابطه معنویت در محیط کار و استرس شغلی کارکنان بیمارستان، با نقش میانجی سرمایه روان‌شناختی می‌پردازد. روش پژوهش از حیث هدف، کاربردی و به طور مشخص مبتنی بر الگو‌یابی معادلات ساختاری با استفاده از نرم‌افزار Amos بوده است. جامعه آماری کلیه کارکنان یکی از بیمارستان‌های خیریه در شهر قم است که بالغ بر 138 تن از کارکنان بیمارستان بر حسب روش «نمونه‌گیری طبقه‌ای» انتخاب شدند. ابزار اصلی گردآوری داده‌ها، پرسشنامه‌های استاندارد است. یافته‌های پژوهش بیانگر ارتباط مستقیم و غیرمستقیم‌ منفی و معنادار معنویت در محیط کار با استرس شغلی کارکنان، ارتباط مثبت و معنادار معنویت در محیط کار با سرمایه روان‌شناختی کارکنان و ارتباط منفی و معنا‌دار سرمایه روان‌شناختی با استرس شغلی کارکنان است. با توجه به یافته‌های پژوهش می‌توان گفت: وجود معنویت در محیط کار می‌تواند با تامین منابع حمایتی برای فرد و نیز به شکلی غیرمستقیم‌تر از طریق تاثیرگذاری بر امید، خوش‌بینی، تاب‌آوری و خودکارامدی، به سازگاری روانی بیشتر و کاهش استرس منجر گردد. ازاین‌رو ترویج و حمایت از فضایلی نظیر عبادت، حیا، احترام به بزرگ‌تر، مهربانی، غیرت، سخاوت و مانند آن موجب افزایش معنویت در محیط کار می‌شود.

هدف از این پژوهش بررسی نقش هوش هیجانی و هوش معنوی در عملکرد تحصیلی دانشجومعلمان با واسطه‌گری عمل به اعتقادات مذهبی و سلامت روان است. در این پژوهش «توصیفی همبستگی» 326 دانشجومعلم (147 دختر و 177 پسر) به روش «نمونه‌گیری در دسترس» انتخاب شدند و به پرسشنامه‌ای متشکل از مقیاس‌های هوش هیجانی، هوش معنوی، عمل به اعتقادات مذهبی و سلامت روان پاسخ دادند. عملکرد تحصیلی دانشجومعلمان نیز براساس میانگین نمرات دروس آنان سنجیده شد. یافته‌های الگو‌سازی معادلات ساختاری نشان می‌دهد: هوش معنوی به‌طور مثبت و معنا‌دار عملکرد تحصیلی را پیش‌بینی می‌کند. علاوه بر این، نقش واسطه‌ای عمل به اعتقادات مذهبی و سلامت روان در رابطه بین هوش هیجانی و هوش معنوی با عملکرد تحصیلی تایید شد. بنابراین، می‌توان نتیجه‌گیری کرد: با ارتقای هوش هیجانی، هوش معنوی، تقویت روحیه عمل به اعتقادات مذهبی و افزایش سلامت روان می‌توان عملکرد تحصیلی دانشجومعلمان را بهبود بخشید.

مشکلات بهداشت روانی کودکان و نوجوانان سراسر جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین، هدف از پژوهش حاضر ارزیابی الگوی سلامت ‌روان براساس سبک‌های فرزندپروری و مذهبی بودن والدین با نقش میانجی دینداری است. روش پژوهش «توصیفی» از نوع تحلیل مسیر است. برای انجام پژوهش 374 تن از دانش‌‌آموزان متوسطه شهر کرج در سال 13971398 به روش «خوشه‌ای» انتخاب و پرسشنامه‌های «دینداری»، «سلامت‌روان»، «مذهبی بودن والدین» و «سبک‌های فرزند‌پروری» را تکمیل کردند. نتایج ضریب همبستگی نشان داد: بین مذهبی بودن والدین، دینداری و سبک فرزندپروری «مقتدرانه» با سلامت‌ روانی ارتباط مثبت و معناداری وجود دارد. اما دو سبک فرزندپروری «سهل‌گیرانه» و «مستبدانه» با سلامت روان ارتباط منفی داشتند. بالاترین همبستگی نیز بین مذهبی بودن والدین و سلامت روان گزارش شد. همچنین نقش واسطه‌ای دینداری در رابطه متغیرهای مذهبی بودن والدین و سبک فرزندپروری مقتدرانه با سلامت روان معنا‌دار بود. با توجه به نتایج می‌توان گفت: انتخاب سبک مناسب تربیت فرزندان، مذهبی بودن والدین و دینداری می‌تواند در سلامت روانی افراد تاثیرگذار باشد.