فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و هفتم شماره 2 (پیاپی 104، تابستان 1401)

کهن ‏ترین و مهم ‏ترین میراث روایی فرقه اسماعیلیه، آثار قاضی نعمان مغربی است که مولف، آن ها را بر اساس مصادر روایی شیعیان به خامه آورده است. بازخوانی اندیشه قاضی نعمان درباره اعتبارسنجی روایات، تلاشی است برای شناخت میزان اعتبار میراثی از قرن چهارم، که با عنوان حدیث اسماعیلیه شناخته می ‏شود. برای این منظور، افزون بر تحلیل مدعای مولف مبنی بر صحت روایات آثارش، اندیشه صحیح ‏‏نگاری او با کاوش کامل در کتاب ‏های دعایم الاسلام، الایضاح و شرح الاخبار وی مورد بررسی قرار گرفته و با ارایه نمونه های تطبیقی تحلیل شده است. مهم ترین رسالت این نوشتار، کشف و تحلیل معیارهای اعتبار حدیث از نگاه مولف است. بر اساس این پژوهش، مولف بیش از آن ‏که معیارهایی برای اثبات صدور روایات از اهل بیت: در نظر داشته باشد، تلاش خود را بر بیان مراد واقعی اهل بیت:، غالبا از طریق جمع بین روایات مختلف، متمرکز ساخته است.

الگوی ارتباطی یاکوبسن از کامل ‏ترین نظریات در تحلیل زبان ‏‏شناختی متون به شمار می ‏‏رود. بر اساس این الگو، هر ارتباط کلامی، بسته به محوریت هر یک از شش رکن: فرستنده، گیرنده، پیام، زمینه یا بافت پیام، مجرای ارتباطی و واژگان یا همان رمز، به ترتیب دارای شش نقش: عاطفی، ترغیبی، شعری، ارجاعی، همدلی و فرازبانی خواهد بود. خطبه غراء -چنان ‏که از نام آن پیداست - یکی از خطبه های اثرگذار امام علی (ع) در ‏نهج ‏‏البلاغه است. در سند آن آمده است که اثر این خطبه در زمان ایراد به حدی بوده که در پایان خطبه، شنوندگان متاثر شده و گریسته ‏‏اند؛ امری که دست ‏‏مایه پژوهش پیش ‏‏رو قرار گرفت تا با کاربست الگوی یاکوبسن، مکانیزم اثرگذاری این خطبه را به عنوان یک پیام ترغیبی به شیوه توصیفی تحلیلی و رویکرد نقد ساختاری گلدمن جویا شویم. فرض بر آن بود که این خطبه با بار ترغیبی خود دارای بسامد بالای جملات ترغیبی باشد، و پس از بررسی، این فرض بدین شکل اثبات گردید که گوینده جملات را در عین تنوع ساخت و نه لزوما ساخت ترغیبی، به گونه‏‏ای ادا نموده که کلیت خطبه هییت و اثر یک فیلم سینمایی اثرگذار را داراست. با وجود ترغیبی بودن این خطبه، بسامد اندکی از جملات، به صراحت، ترغیبی هستند و ساخت ‏‏ها و نقش هایشش ‏‏گانه مطرح در نظریه یاکوبسن با مهارتی خاص در این خطبه دارای نقش ترغیبی شده ‏‏اند.

عمار ساباطی یکی از روات پرکار در نقل احادیث فقهی است. عمل به احادیث عمار در میان فقهای متقدم، همواره مساله ای چالشی بوده است. در این نوشتار ابتداء عوامل تردید فقهاء در عمل به احادیث عمار ساباطی را بر شمرده ایم؛ سپس با احصاء کامل احادیث عمار ساباطی در کتاب طهارت، آن ها را بر اساس شیوه ی تعامل فقهای متقدم دسته بندی کرده ایم. آن گاه به بررسی شیوه ی تعامل ایشان با هر دسته از مجموعه احادیث او پرداخته ایم. نشان داده ایم که مواجه هی فقهاء با احادیث عمار، بین اعراض و قبول، متغیر است، و در پایان اثبات کرده ایم که قبول احادیث عمار توسط فقهاء، همواره در سایهی مویدات خارج از خود حدیث بوده است. این سبک از مواجهه می تواند در کنار بررسی های سندی، برای سنجش احادیث، کارآمد باشد.

چکیدهدر زبان عربی به فراوانی مشاهده می کنیم که برای یک فعل، بیش از یک مصدر ذکر شده است. بر خلاف تلقی رایج، در بسیاری از حالات، این مصادر مترادف نیستند و در واقع، بازتاب دهنده معانی مختلف فعل اند. نیز اغلب تصور می شود بین مصدر اصلی و مصدر میمی تفاوتی وجود ندارد، در حالی که معنای این دو مصدر همانند ساختارشان متفاوت است. بر خلاف مصدر اصلی که بر «حدث» صرف دلالت می کند، مصدر میمی غالبا حامل معنای «ذات» است. در این نوشتار با تکیه بر شواهدی از نهج البلاغه، ظرافتهای معنایی پاره ای از این مصادر، به شیوه تحلیلی توصیفی، و با رویکردی فروق شناسانه بررسی شده است. از آنجا که در این قبیل مطالعات، واژگان هم حوزه در کنار هم بررسی می شوند مرزبندی معنایی واژه ها کاملا معلوم می شود. لذا در واژه شناسی متونی چون نهج البلاغه که از دقت و حساسیت بالایی برخوردار است اهمیت شایان دارند.

پدیده بینامتنیت از تحولات دنیای ادبیات است. بر مبنای این پدیده هر متنی اثرپذیر از متن های قبلی و اثرگذار بر متن های بعدی می باشد و هیچ متن منحصر به فردی وجود ندارد، این همان حقیقتی است که در گذشته با تعابیری چون: اقتباس، سرقت ادبی، تلمیح و انتحال شناخته می شد. از آن جا که سخنان معصومان (ع) متاثر از آیات قرآن هستند می توان با استفاده از روابط بینامتنی به تحلیل چگونگی ارتباط آن ها با آیات پرداخت. نظر به اهمیت تبیین اثرپذیری روایات امام رضا (ع) از آیات قرآن در موضوع امامت، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در پی پاسخ به این سوال است که تحلیل روابط بینامتنی روایات کتاب الامامه مسند امام رضا (ع) و قرآن چگونه است؟ با تحلیل آیات قرآن و روایات کتاب الامامه مسند امام رضا (ع) در قالب سه نوع رابطه بینامتنی: واژگانی، گزاره ای (متنی) و اشاره ای روشن گردید

ناقدان حدیث در نقد حدیث معیارهای دارند، از جمله ناقدان حدیث دانشمند صاحب فضل و در عین حال گمنام عبدالرحمن بن‎محمدبن ابراهیم معروف به ابن‎عتایقی از دانشمند برجسته اهل حله است، وی معیارهای متعددی در نقد احادیث در کتاب مختصرتفسیر علی بن ابراهیم قمی به کار بسته است. برای بازیابی معیارهای نقد حدیث توسط ابن عتایقی به نحو موردی تمام نقدهای وی در کتاب مختصر تفسیر قمی مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله معیارهای که مورد توجه ابن عتایقی در نقد روایات است، می‎توان به مباحث کلامی، فقهی، فقه الحدیث و ادبیات عرب اشاره کرد. یکی از مهم ترین معیارهای وی در نقد پیش فرض های کلامی و فقهی است، برای نمونه، وی احادیثی که با اصول مذهب و عقل سلیم سازگاری ندارد، کنار گذاشته و نقد می نماید، یکی از مواردی که بیشتر مورد نقد ایشان است، روایاتی است که در عدم عصمت انبیاء و ایمه علیهم السلام در کتاب تفسیر قمی آمده است، وی به شدت این روایات را نقد و رد می‎نماید.

ابوالمفضل شیبانی از محدثان فعالی است که نام وی در انبوهی از سندهای احادیث فریقین آمده است. یکی از مسیله های مهم در رابطه با وی، مسیله "تمییز مشترکات" و "توحید مختلفات" است؛ زیرا تعبیرهای بسیار گوناگونی برای نام بردن از او به کار رفته است، به گونه ای که اگر دقت نشود، بخشی از آنها مجهول می مانند و به اتحاد آنها با ابوالمفضل پی برده نخواهد شد. در این مقاله، با واکاوی نام و نسب ابوالمفضل، توجه به سنت اختصارگویی در ذکر نسب اشخاص، توجه به راوی و مروی عنه و تحلیل تصحیف های انجام شده در نام وی، شمار قابل توجهی از این تعبیرها از جهالت به درآمده اند و هم زمان، محدثانی که شباهت های بسیاری با ابوالمفضل داشته و ممکن است با وی اشتباه گرفته شوند، مشخص شده اند و قرینه هایی برای تشخیص آنها بیان شده است.

دست دادن در آغاز ارتباط که از آن به مصافحه تعبیر می شود و از اقسام ارتباط لمسی است، در بسیاری از فرهنگ های جهان رواج دارد. روایات معصومان نیز ضمن تاکید بر این ارتباط لمسی در آغاز ارتباط مومنان، الگویی کامل از شیوه انجام این کنش ارتباطی ارایه کرده اند. پژوهه فرارو با روش تحلیلی و با فحص کامل در جوامع روایی فریقین و با هدف کشف ابعاد این کنش به عنوان یک نظریه هنجاری، پاسخ یابی به این پرسش را کاوش کرده است: نظریه هنجاری مصافحه از منظر روایات چیست؟ تحلیل «چیستی» این کنش ارتباطی، در پنج محور انجام شده است: جایگاه مصافحه در فرآیند ارتباطات اجتماعی، کنشگران انجام مصافحه، روش مطلوب مصافحه از دیدگاه معصومان، ترغیب های دنیوی و اخروی برای پیاده شدن این روش، محتوای پیام مبادله شده. نتایج نشان داده است مصافحه، مستحبی ارتباطی دارای آثار دنیوی و اخروی فراوان و حامل پیام صمیمیت معناگرا و به دنبال ایجاد الفت و محبت و مواسات و برادری و همبستگی در میان مومنان است. الگوی انجام مصافحه نیز دست دادن با همه کف دست راست همراه با فشردن دست مخاطب و نیز طول دادن این عمل و نیز تکرار آن به محض تجدیددیدار و همراهی آن با سلام است.

نسخ کتاب علی بن جعفر، از جهت تبویب و عدم تبویب و نیز انتساب روایات به امام کاظم (ع) یا امام صادق (ع) اختلاف دارند. در کتاب او مشکلاتی از قبیل مخالفت با اجماع، عدم تناسب با راوی و اضطراب، دیده می شود. وجود اشتراکات متنی متعدد میان روایات علی بن جعفر از امام کاظم (ع) با روایات دیگران از امام صادق (ع) و امام باقر (ع)، نشان دهنده پیوند مستقیم کتاب با منابع مکتوب پیشین است. کتاب عبید الله حلبی، کتاب عمار ساباطی، و کتاب اسماعیل بن ابی زیاد سکونی به عنوان سه منبع مهم روایات علی بن جعفر، قابل شناسایی است. درباره چگونگی انتساب این روایات به امام کاظم (ع) دو دیدگاه متفاوت از سوی محمد باقر بهبودی و سید احمد مددی، ارایه شده که هر یک با چالش هایی روبرو است. برای تبیین این مساله می توان فرضیه سومی مطرح کرد که به آن پرداخته شده است.