فهرست مطالب
نشریه پژوهه باستان سنجی
سال هشتم شماره 2 (پیاپی 16، پاییز و زمستان 1401)
- تاریخ انتشار: 1402/02/09
- تعداد عناوین: 12
-
-
صفحات 1-16
بازه زمانی انتهای فرهنگ حاجی فیروز و شروع دوره دالما و همچنین شکل گیری، بسط و توسعه فرهنگ دالما به مناطق همجوار ازجمله کردستان، زنجان و زاگرس مرکزی و نیز منشاء این فرهنگ همواره یکی از موضوعات داغ و مورد بحث در ارتباط با باستان شناسی دوره دالما در این مناطق بوده است. با یافته شدن شواهد فرهنگ دالما در منطقه نخجوان و به دلیل نزدیکی این منطقه به معادن اصلی ابسیدین ازیک سو، و نزدیکی آن به یکی از گذرگاه های اصلی ورود به شمال غرب ایران ازسوی دیگر، چگونگی و چرایی حضور این فرهنگ و سنت سفالی در این منطقه از قفقاز و نیز گاه نگاری آن برای فرهنگ دالما از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این نوشتار، کوشش بر این خواهد بود تا با ارایه گاه نگاری جدید منشا این فرهنگ و فاز شکل گیری و انتقالی از انتهای نوسنگی جدید به دوره مس و سنگ قدیم مورد بحث قرار گیرد. پرسش های اساسی و بنیادین در ارتباط با این فرهنگ ازجمله چگونگی گذار جوامع حاجی فیروز به فرهنگ دالما، بازه زمانی دقیق این فرهنگ در شمال غرب ایران، زاگرس مرکزی و نیز مناطق واسط و بینابینی مابین دو منطقه زاگرس شمالی و مرکزی و نیز منشاء اولیه این فرهنگ بدون پاسخ باقی مانده است که در این نوشتار سعی بر این خواهد بود که بر اساس یافته های جدید تا حد امکان به برخی از این پرسش ها و ابهامات پاسخ داده شود. در این نوشتار با بررسی تمامی تاریخ گذاری های مطلق صورت گرفته در منطقه شمال غرب ایران و زاگرس مرکزی از کاوش های دالماتپه، سه گابی، گودین در دهه 1960 و 1970 نمونه های جدید تاریخ گذاری در محوطه هایی مانند دوه گز خوی، کول تپه گرگر، نادعلی بیگ سنقر مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با بررسی نمونه های انجام شده در منطقه قفقاز جنوبی و در محوطه های نخجوان تپه و اوچان آغیل گاه نگاری مطلق جدیدی برای دوره شکل گیری و خود فرهنگ دالما ارایه گردد. بر اساس نتایج تاریخ گذاری مطلق صورت گرفته بازه زمانی 5400/5350 - 5000 ق.م. برای دوره شکل گیری و انتقالی دالما و بازه زمانی 5000-4500 ق.م. برای دوره دالما پیشنهاد می شود.
کلیدواژگان: دالما، گاهنگاری مطلق AMS، دوره شکل گیری دالما، شمال غرب ایران، زاگرس مرکزی -
صفحات 17-33
دره های میانکوهی زاگرس ازجمله مناطق جغرافیایی مهم در پژوهش های پارینه سنگی این منطقه اند. پژوهش های باستان شناسی اخیر نشان داده اند که برخی محوطه های پارینه سنگی در زاگرس از نوع محوطه های باز هستند و در مجاورت برونزدهای رادیولاریتی سنگ چرت واقع شده اند. محوطه مله بوژان واقع در ناهمواری های مشرف به دشت سرفیروزآباد استان کرمانشاه به دلیل وجود دست افزارهای سنگی و گرهک های سنگ چرت رودخانه ای پراکنده در آن، یکی از این گونه محوطه هاست. مطالعه فناوری ساخت و گونه شناسی دست افزارهای سنگی به دست آمده از آن، که مبتنی بر تولید تراشه و فناوری لوآلوآ است، بیانگر این است که از محوطه به عنوان یک کارگاه روباز تولید دست افزار سنگی در دوره پارینه سنگی میانی استفاده می شده است. در مطالعه دست افزارهای سنگی یک محوطه، مطالعه بستر زمین شناختی و منشایابی ماده خام مورد استفاده برای ساخت دست افزارها دارای اهمیت بسیار است، چراکه انتخاب محل زندگی و یا مهاجرت ابزارسازان پیش از تاریخ تحت تاثیر یافتن مواد خام مناسب برای ساخت دست افزارهای مورد نیاز بوده است؛ بر این اساس، در این مقاله نتایج دو آزمایش پتروگرافی (تهیه مقطع نازک) و ژیوشیمیایی (طیف سنجی فلورسانس پرتو ایکس یا XRF) روی تعدادی دست افزار سنگی انتخابی به دست آمده از اولین فصل بررسی محوطه مله بوژان دشت سرفیروزآباد استان کرمانشاه و تعدادی از نمونه های سنگی به دست آمده از سازندهای زمین شناسی اطراف این محوطه با هدف مشخص ساختن محلی یا وارداتی بودن گرهک های چرت پراکنده بر سطح آن و در نتیجه منشایابی ماده خام استفاده شده در ابزارسازی ارایه شده است که در نهایت بر اساس نتایج آنالیزها و نیز بررسی نقشه زمین شناسی منطقه مشخص گردید منشا سنگ های استفاده شده در ابزارسازی محلی و به احتمال بسیار سازند زمین شناسی کشکان (شامل لیتولوژی آهک، ماسه سنگ و کنگلومرای قرمزرنگ) بوده است. مقادیر تقریبا مشابه بین عناصر موجود در ذرات رسوبی آبراهه ها، گرهک های سنگ چرت پراکنده در محوطه و سازند کشکان، یعنی همخوانی عناصر کمیاب با یکدیگر، ملاک این نتیجه گیری بوده است.
کلیدواژگان: پارینه سنگی، مله بوژان، پتروگرافی، ژئوشیمیایی، سنگ چرت، منشایابی ماده ی خام -
صفحات 35-46
شهرهای زیرزمینی باستانی مجموعه ای از فضاهای حفرشده به صورت سنتی در خاک و سنگ است که به دلیل قدمتشان ارزش فرهنگی و تاریخی بالایی دارند، لذا بررسی پایداری و حفظ و نگهداری آن ها بسیار مهم و ضروری است. هدف از انجام این پژوهش بررسی پایداری شهر زیرزمینی اویی نوش آباد به عنوان یکی از بزرگ ترین شهرهای دستکند باستانی در جهان و از مراکز معروف گردشگری ایران است. بدین منظور، در مرحله اول با نمونه برداری و انجام آزمون های آزمایشگاهی، جنس مواد دربرگیرنده حفریه ها تعیین و سپس ویژگی های ژیوتکنیکی و رفتار مکانیکی آن ها مشخص شده است. در مرحله دوم، بر اساس روش عددی اجزای محدود و استفاده از نرم افزار Plaxis2D، با مدل سازی بخشی از فضاهای قابل دسترسی برداشت شده در این منطقه (سه مقطع عرضی در طول راهروی اصلی)، تحلیل استاتیکی تنش-جابه جایی انجام شده و در نهایت فاکتور ایمنی بررسی شده است. نتایج آزمایشگاهی این مطالعه نشان می دهد که جنس خاک دربرگیرنده شهر زیرزمینی از نوع رس غیرآلی با خاصیت خمیری است. همچنین نتایج مدل سازی نشان می دهد که اگرچه افزایش سطح مقطع حفریه، باعث کاهش فاکتور ایمنی و افزایش مقادیر تنش و جابه جایی اطراف حفریه شده است، با توجه به مقادیر خیلی کم، میزان جابه جایی به دست آمده حفریه ها (در حد چند میلی متر) و فاکتور ایمنی بزرگ تر از یک، در شرایط فعلی راهروهای اصلی از پایداری نسبتا مناسبی برخوردار است. توجه به دستاوردهای این پژوهش می تواند گامی موثر در راستای تامین ایمنی بازدیدکنندگان از این مکان و توسعه پایدار منطقه باشد.
کلیدواژگان: فضای زیرزمینی دستکند، تحلیل پایداری، مدل سازی عددی، روش اجزای محدود، نرم افزار Plaxis، شهر زیرزمینی نوش آباد -
صفحات 47-64
دشت سیستان یکی از مهم ترین مراکز باستانی و تاریخی شرق و جنوب شرق ایران در دوران پیش از تاریخ و دوران اسلامی است که پژوهش های اندکی برای شناخت پیشینه تاریخی و فرهنگی آن انجام شده است. در این پژوهش بدنه شش قطعه از سفالینه های گلابه ای منقوش متعلق به دشت سیستان با هدف شناسایی ساختار و ترکیب کانی شناختی آن ها به روش های مختلف آزمایشگاهی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است تا تکنیک ساخت و منشاء آن ها شناسایی گردد. برای این منظور از روش های مختلف آزمایشگاهی، همچون پراش پرتوی ایکس (XRD)، پتروگرافی مقاطع نازک و میکروسکوپ الکترونی روبشی مجهز به طیف سنج پراکنش انرژی پرتوی ایکس (SEM-EDS) استفاده شده است. مطالعه ساختاری بدنه سفالینه ها نشان داد که تمامی نمونه ها از نظر ساختار و ترکیب کانی شناختی تقریبا مشابه اند. ازسوی دیگر، نبود فازهای کانی شناختی دمای بالا و حضور برخی از فازهای ویژه، گویای آن بود که سفالگران دوران اسلامی برای پخت این سفالینه ها از دمای متوسطی حدود 850 تا 900 درجه سانتیگراد استفاده نموده اند. با توجه به فازهای شناسایی شده در بدنه سفال ها و داده های حاصل از آنالیز عنصری به نظر می رسد که در تهیه گل سفالگری این آثار سفالی از خاک های رس سرخ رنگ استفاده شده که همین امر موجب گشته است با پخت سفالینه ها در شرایط اکسیداسیون، رنگ خمیره آن ها قرمز شود. با توجه به تعداد محدود نمونه های کشف شده از این نوع سفال در این منطقه و عدم همخوانی ترکیب کانی شناختی و عناصر تشکیل دهنده بدنه این سفال ها با ساختار و ترکیب زمین شناختی منطقه دشت سیستان، به نظر می رسد که احتمالا این نمونه های سفالی وارداتی است.
کلیدواژگان: دشت سیستان، سفال گلابه ای منقوش، آنالیز سفال، مطالعه ساختاری، پراش سنجی، پتروگرافی. -
صفحات 65-80
هدف از این پژوهش شناسایی عوامل اصلی فرسودگی زیستی ساکن روی آجرهای متعلق به میراث جهانی گنبد قابوس واقع در شهر گنبد کاووس در استان گلستان است. در این پژوهش با استفاده از مشاهدات میدانی، مشاهدات ماکروسکوپی در محل، روش های میکروسکوپی و مطالعات کتابخانه ای به شناسایی و نحوه تاثیرگذاری عوامل زیستی بر سطح آجری بنای گنبد قابوس در سه قسمت پایه، بدنه و مخروط پرداخته شد. بر این اساس، عوامل فرسودگی زیستی به دو گروه نمونه برداری تقسیم بندی شدند. گروه اول، شامل ماکروارگانیسم ها که برای جلوگیری از صدمه به بنا، روش شناسایی بر اساس مستند نگاری و عکس با دوربین انجام شد. گروه دوم، نمونه برداری از عوامل میکروارگانیسم هایی مانند باکتری ها و قارچ ها، ریزجلبک ها و سیانوباکترها، گلسنگ ها که با پنس استریل از روی سطح آجری نمونه برداری انجام و سپس به داخل میکروتیوپ انتقال و با روش های ریخت شناسی و کشت و میکروسکوپی شناسایی شدند. به طور کلی، نه گروه از ارگانیسم های عامل فرسودگی زیستی در این مطالعه شناسایی شدند که ازجمله گروه های عمده آن ها می توان به باکتری ها، سیانوباکترها و جلبک ها، قارچ ها، گلسنگ ها، خزه ها و گیاهان، حشرات و حیوانات کوچک اشاره کرد. ماکروارگانیسم ها با تغییرات میزان رطوبت، کم و زیاد می شوند و بنابراین، در تخریب مکانیکی اجزای بستر موثرند. در بین ماکروارگانیسم ها گیاهان و خزه ها از مهم ترین دشمنان بستر آجری بنای گنبد قابوس موجود شناخته شدند. میکروارگانیسم ها قادرند کلون و بیوفیلم هایی را روی سطح بستر آجری تشکیل دهند. آن ها اسیدهایی را ترشح می کنند که مواد معدنی تشکیل دهنده بستر آجری را تجزیه کرده و به این صورت نقش مهمی در فرسودگی زیستی بنا ایفا می کنند. به طور کلی، آجرهای دیوار های بیرونی بنا در معرض حمله عوامل متنوع زیستی و عوامل غیرزنده قرار دارند و درمجموع، مقاومت کمتری نسبت به فعالیت های عوامل فرسودگی نشان می دهند. رطوبت، دما و نور و آلودگی غبار شهری از عواملی بالقوه در افزایش عوامل دخیل در فرسودگی زیستی می توانند در پژوهش های بعدی مورد بحث قرار گیرند.
کلیدواژگان: فرسودگی زیستی، سطوح آجری، بناهای تاریخی، فعالیت میکروبی، پاکسازی -
صفحات 81-100
محوطه تاریخی بلقیس، شامل ساختارهای خشتی و گلی به وسعت 180 هکتار در سه کیلومتری جنوب شهر کنونی "اسفراین" در خراسان شمالی ایران واقع گردیده است. فرسایش پذیری خشت های استفاده شده در مداخلات عملی مرمت در برابر رطوبت نزولی این محوطه مسیله ای است که این تحقیق بدان پرداخته است. این تحقیق با کاربرد ماده معدنی زیولیت کلینوپتیلولیت به عنوان ماده افزودنی به خاک برای بهبود کیفیت خشت با هدف کاهش روند فرسایش در برابر رطوبت از طریق بررسی خاک به کمک مطالعات فیزیکی، شیمایی و مینرالوژیک انجام یافته است و با تحلیل نتایج آزمون های بافت خاک، آبشویی، XRD، XRF، و بهره گیری از جداول طرح طبقه بندی خاک (USCS) (یونیفاید) فازهای مخرب کلسیت، مسکویت و دیکیت به عنوان پارامترهای شیمیایی موثر خاک در فرسایش خشت شناسایی شدند. زیولیت با ساختار کریستالی سه بعدی و آزادسازی آهسته رطوبت سبب کنترل در رفتارهای فازهای مخرب عنوان شده گردید و نمونه حاوی شش درصد ماده افزودنی تحت آزمون آبشویی، با فرسایش کمتری مواجه شد و پس از گذشت پانزده دقیقه همچنان با حداقل فرسایش مواجه گردید که در مقایسه با سایر نمونه ها پایداری قابل توجهی از خود نشان داد.
کلیدواژگان: خشت، حفاظت، زئولیت، رطوبت نزولی، محوطه تاریخی، بلقیس اسفراین -
صفحات 101-114
قارچ ها نقش غالبی در تخریب میراث فرهنگی دارند و به دلیل فعالیت آنزیمی بالا می توانند در مواد مختلف موجود در ساختار اشیای هنری تاریخی ساکن شوند و منجر به تخریب آن ها گردند. با توجه به ساختار سلولزی کاغذ، آثار کاغذی نگهداری شده در کتابخانه ها و مراکز اسناد بسیار در معرض آسیب میکروارگانیسم ها ازجمله قارچ ها قرار دارند و همواره بخش های بایگانی اسناد با معضل آلودگی های بیولوژیکی روبه رو هستند. با توجه به آثار مضر استفاده از مواد شیمیایی بر آثار کاغذی و همچنین اثر سمی آن ها روی موزه داران و حفاظتگران در مجموعه های موزه ای و کتابخانه ها، یافتن جایگزینی مناسب برای مقابله با قارچ های مخرب بسیار لازم و ضروری است. در این راستا، استفاده از اسانس های گیاهی همواره مورد توجه بوده و هست. با توجه به تنوع و فراوانی گیاهان دارویی در کشورمان ایران، در این مطالعه اثر ضد قارچی اسانس سه گیاه آویشن شیرازی، اسطوخودوس و کندر روی دو سویه قارچی شایع جداسازی شده از اسناد تاریخی شامل پنیسیلیوم و آسپرژیلوس نیجر مورد ارزیابی قرار گرفت. همچنین تاثیرات فیزیکی (ضخامت و وزن) و شیمیایی (تغییرات اسیدیته و رنگ) احتمالی استفاده از این اسانس ها به عنوان ماده ضدعفونی کننده روی آثار کاغذی مورد مطالعه قرار گرفت تا مشخص شود کدام اسانس می تواند مناسب ترین گزینه برای آفت زدایی آثار مکتوب باشد. به این منظور، از روش انتشار دیسک در آگار و انتشار چاهک در آگار برای ارزیابی فعالیت ضد قارچی هر اسانس استفاده شد. همچنین اثر ضد قارچی ترکیبات فرار اسانس ها با بخوردادن نمونه های کاغذی آلوده بررسی شد. بررسی اثرات فیزیکی و شیمیایی احتمالی اسانس ها روی نمونه های کاغذ، با استفاده از متغیرهای تغییر رنگ (ΔEab)، ضخامت (ΔI)، وزن (Δm) و pH (ΔpH) روی کلیه نمونه های کاغذ تیمارشده با اسانس در مقایسه با نمونه شاهد انجام شد. نتایج به دست آمده در این مطالعه تایید می کند که سه اسانس مورد بررسی دارای اثر ضد قارچی روی پنی سیلیوم و آسپرژیلوس نیجر هستند. ولی بر اساس دوز مورد نیاز برای فعالیت ضد قارچی، می توان گفت اسانس آویشن فعالیت ضد قارچی بیشتری نسبت به اسانس اسطوخودوس و کندر دارد. آویشن به دلیل اثر ضد قارچی و میکروبی بالا و همچنین عدم مشاهده اثرات نامطلوب آن بر ویژگی های فیزیکی و pH کاغذ، گزینه مناسب و امیدوار کننده ای برای حفاظت از آثار کاغذی در برابر تخریب زیستی ناشی از قارچ ها به شمار می آید.
کلیدواژگان: قارچ، تخریب زیستی، کاغذ، اسانس گیاهی، ضدعفونی -
صفحات 115-128
پروژه باستان شناسی تپه خیبر از بهار 1397 آغاز گردید و تاکنون سه فصل از آن ادامه یافته است. با توجه به ابعاد و اندازه تپه خیبر و حجم بالای نهشته های باستان شناسی، باستان شناسان راه طولانی برای مطالعه این محوطه پیش رو دارند. در آغاز پژوهش های باستان شناختی در تپه خیبر، انتخاب محل کاوش یکی از موضوعات مهم در راهبرد کاوش این محوطه به شمار می رفت. از این رو، هییت پیش از هر چیز مصمم بود تا در آغاز کاوش های میدانی، بررسی هایی به منظور پی بردن به وضعیت بقایای زیر سطح در محل هایی انجام دهد که ساختارهای معماری کاملا مدفون شده اند. در همین راستا، فصل نخست به بررسی آرکیوژیوفیزیک اختصاص یافت که با روش مغناطیس سنجی در خرداد ماه 1397 به انجام رسید. یکی از اهداف این بررسی مکان یابی آثار و روشن نمودن وضعیت بقایای مدفون در راس محوطه بود. به همین دلیل، محدوده ای به ابعاد سه هزار مترمربع بررسی شد که آنومالی های این بخش حاکی از وجود ساختارهای حرارت دیده ای بود که احتمالا سازه های آجری را نشان می داد. با توجه به پراکندگی آجرهای عصر آهن در سطح این بخش و اهمیت تپه خیبر به عنوان یک مرکز مهم عصر آهن، هییت امیدوار بود تا با کاوش در این بخش بقایای معماری از این دوره بیابد. با کاوش (1397) دو ترانشه 10×10 در محدوده آنومالی ها، بقایای سازه های آجری آشکار گردید که ظاهرا بقایای دو ستون (جرز) بزرگ مستطیل شکل آجری هستند که از آجرهای عصر آهن ساخته شده اند. نتیجه کاوش نشان داد که آجرهای عصر آهن در بافتی ثانویه و در یک بنای بزرگ دوره اشکانی مجددا به کار رفته اند. این نکته نشان داد که هرچند بررسی های آرکیوژیوفیزیک به خوبی توانست در خصوص محل و ماهیت بقایای مدفون در محدوده بررسی شده اطلاعات سودمندی در اختیار قرار دهد، به کارگیری دوباره این مصالح در دوره باستان باعث دورشدن هییت از دست یابی به پاسخ پرسش های خود شد. از این رو، باید توجه داشت که مسیله استفاده دوباره از مصالح قدیمی و فرایندهای و چرخه های استفاده و بازاستفاده از مواد فرهنگی در محوطه های چند دوره ای ممکن است به پیچیدگی مسایل کار میدانی بیفزاید و حتی در مواردی چون تجربه کنونی باعث سردرگمی شود.
کلیدواژگان: روانسر، تپه خیبر، بررسی آرکئوژئوفیزیک، مغناطیس سنجی، عصر آهن -
صفحات 129-145
یکی از روش های آماری غالب در مدل سازی پیش بینی باستان شناختی؛ رگرسیون لجستیک است. مدل احتمالی که این روش به وجود می آورد، برای اهداف این نوشتار مناسب است. زمانی که متغیر وابسته به صورت ارزش باینری قابل بررسی باشد، روش رگرسیون لجستیک قابل اجراست. در این رویکرد آماری ارزش باینری به عنوان متغیر وابسته با ارزش حضور/عدم حضور محوطه باستان شناختی مشخص می شود. نتایج مدل احتمال رویداد یا وقوع (محوطه باستان شناختی) را در ارزش احتمالی بین یک و صفر نشان می دهد. عوامل زیست محیطی به صورت متغیرهای مستقل تعریف شده اند و رگرسیون لجستیک رابطه بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته و همچنین ارزش احتمالی متغیر وابسته را در همه نقاط نقشه محاسبه می کند. این نوشتار با چنین رویکردی به مفاهیم آماری و استفاده از مدل سازی به روش رگرسیون لجستیک با داده های حاصل از بررسی های میدانی باستان شناسی به تحلیل و تفسیر نتایج در محدوده شهرستان بیجار در استان کردستان پرداخته است. در مجموع، 71 محوطه عصر آهن به عنوان ورودی مدل سازی پیش بینی به ارایه پیشنهادی بهینه به منظور آماده سازی مدل برای این گونه رویکردها در باستان شناسی منجر شد. بااین حال، نتایج جدای از کمک به صرفه جویی در زمان، هزینه و افزایش دقت بررسی های باستان شناختی برای پروژه های آتی، نشان دهنده 90.4 درصد صحت پیش بینی با ارایه مناطق با احتمال بالا و کاهش محدوده بررسی است. همچنین نشان داده شده است که متغیرهای مستقل رودها و آبادی ها بیشترین تاثیرگذاری را بر نتیجه مدل و بر شکل گیری محوطه ها در چشم انداز داشته اند.
کلیدواژگان: مدل پیش بینی باستان شناختی، GIS، شهرستان بیجار، عصر آهن، رگرسیون لجستیک -
صفحات 147-163
یکی از اساسی ترین پژوهش ها در بررسی های میدانی و کاوش های علمی باستان شناسی، ارایه یک توصیف کمی و کیفی دقیق از ویژگی های هندسی قطعات سفالی است. این توصیفات در قالب مفاهیم طبقه بندی و گونه شناسی سفال های یک دوره تاریخی مطرح شده است و از آن ها به منظور بررسی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آن دوره استفاده می شود. امروزه، بیشتر مطالعات انجام شده در این زمینه به کمک روش های رقومی و مدل سازی های ریاضی صورت می گیرند. در این پژوهش نیز به بررسی امکان استفاده از روش ها و الگوریتم های ریاضی در طبقه بندی و گونه شناسی سفال های باستانی پرداخته می شود. آنچه در وهله اول حایز اهمیت است، معرفی مجموعه ای از ویژگی های هندسی برای منحنی لبه خارجی سفال است که در قالب توابع RTC به الگوریتم ها معرفی می شوند. این توابع ویژگی های یکتا و منحصربه فردی را برای هر منحنی لبه خارجی نشان می دهند که از آن ها در طبقه بندی و گونه شناسی سفال ها استفاده می شود. طبقه بندی نمونه ها به کمک شبکه عصبی مصنوعی و بر اساس توابع RTC انجام شده است که در آن نمونه ها با دقت حدود 95درصد و در سه طبقه کاسه، کوزه و خمره قرار می گیرند. شبکه عصبی طراحی شده یک شبکه سه لایه با یک لایه پنهان است که شامل دو نورون می شود. خروجی شبکه کدهای رقومی صفر، یک و دو هستند که به ترتیب به لبه های کاسه، کوزه و خمره اشاره می کنند. در ادامه، با تصحیح نمونه های خطادار و از مجموع 209 طرح سفال، 128 نمونه در طبقه کاسه ها (61.2درصد نمونه ها)، 42 نمونه در طبقه کوزه ها (20.1درصد نمونه ها) و 39 نمونه در طبقه خمره ها (18.7درصد نمونه ها) قرار می گیرند. پس از انجام طبقه بندی، گونه شناسی نمونه های موجود در هر طبقه نیز به کمک الگوریتم خوشه بندی اتصال همسایگی صورت گرفته که در آن فرم لبه های موجود در طبقات کاسه ها، کوزه ها و خمره ها به ترتیب در 83، 22 و 27 تیپ از یکدیگر متمایز می شوند. دقت روش گونه شناسی سفال ها نیز بین 95درصد تا 97 درصد ارزیابی می شود.
کلیدواژگان: سفال، عصر آهن II، توابع RTC، طبقه بندی، شبکه عصبی مصنوعی، گونه شناسی -
صفحات 165-191
در این طرح پژوهشی، 39 نمونه از مصنوعات شیشه ای به دست آمده در محوطه های باستانی بندر کنگ قدیم و شمد دیده بان در ساحل بخش شمالی و پسکرانه ای خلیج فارس که قدمت آن ها به قرون میانی و متاخر دوران اسلامی برمی گردد، برای مطالعه و اندازه گیری ترکیبات عنصری انتخاب شده اند. این مصنوعات شیشه ای شامل سی نمونه النگوی شیشه ای سیاه رنگ، چهار نمونه ظروف شیشه ای با رنگ های سبز، آبی، قهوه ای و سفید، و پنج نمونه نیز از پسماندها و باقیمانده مواد اولیه تولید شیشه است. هدف اساسی در این پژوهش شناسایی ترکیبات شیمیایی و بررسی مواد اولیه استفاده شده در ساخت النگوهای شیشه ای دو محوطه بندر کنگ و شمد دیده بان در سواحل خلیج فارس و میانه دوره اسلامی است. نتایج این پژوهش نشان می دهد تمام شیشه های آنالیزشده از این دو محوطه، در گروه شیشه های سیلیکا-سودا-آهک طبقه بندی می شوند و بر اساس درصد وزنی اکسید منیزیم و اکسید پتاسیم اندازه گیری شده در این نمونه ها که بیشتر از 5/2 درصد است، در ساخت آن ها از خاکستر گیاهان به عنوان گدازآور و منبع اصلی تامین سودا استفاده شده است. همچنین نتایج ترکیبات عنصری نشان می دهد که نوع گدازآور استفاده شده در ظروف آنالیزشده و النگوها با یکدیگر متفاوت است. ازطرف دیگر، بررسی نتایج آنالیز عنصری نشان می دهد سیلیس استفاده شده در النگوهای دو محوطه نیز کاملا با یکدیگر متفاوت اند و از منابع متفاوتی تامین شده اند.
کلیدواژگان: النگوهای شیشه ای، ترکیبات عنصری، میکروپیکسی، خلیج فارس، بندر کنگ، شمد دیده بان -
صفحات 193-208
به منظور انجام هرگونه اقدامی در راستای محافظت از یک ساختمان تاریخی، آگاهی از خواص مکانیکی مصالح و عناصر سازنده آن اقدامی ضروری است که این امر باید با واردآمدن حداقل آسیب به کالبد و بافت بنای تاریخی همراه باشد. در حقیقت، به حداقل رساندن مداخلات در ساختار تاریخی و استفاده از روش های غیرمخرب برای مطالعه و شناخت عناصر آن، یکی از الزامات موردنیاز برای بهبود وضعیت میراث فرهنگی است. در میان روش های غیرمخرب، تکنیک های آکوستیک یکی از رایج ترین روش های مورد استفاده در چند دهه اخیر هستند که اطلاعات مهمی درباره کیفیت و وضعیت حفاظتی عناصر مورد مطالعه در اختیار ما قرار می دهند. هدف این پژوهش، بررسی عملکرد، ظرفیت و نتایج استفاده از انتشار امواج آکوستیک برای تجزیه وتحلیل وضعیت حفاظتی بناهای میراثی است. این مقاله، به صورت مروری و با بررسی مقاله های علمی معتبر از شش سال اخیر در حوزه مطالعات و پژوهش های مربوط به آزمون های آکوستیک انجام شده و خلاصه ای از اصول فنی اولیه، تجهیزات مورد نیاز، نحوه انجام آزمایش ها، کاربردها، محدودیت های موجود در رابطه با شرایط سایت و درنهایت تجزیه و تحلیل داده های حاصل از این آزمون ها را ارایه می دهد. مطالعات انجام شده نشان می دهد که مصالح و سازه های مختلف و همچنین آسیب هایی همچون ترک ها و حفره های داخلی، در برابر انتشار امواج آکوستیک رفتار متفاوتی از خود نشان می دهند. درنتیجه، از همین تفاوت رفتار می توان برای ارزیابی کیفیت ساختمان ها و مصالح، شناسایی ناهمگنی های موجود، آسیب ها مخصوصا ترک ها، جداشدگی اندودها در دیوارها و کنترل اثربخشی اقدامات درمانی استفاده کرد.
کلیدواژگان: بناهای تاریخی، روش های غیرمخرب، مداخله، شناخت، امواج ساکن، روش های سنجش آکوستیک (سونیک و اولتراسونیک)
-
Pages 17-33
Zagros mountains' valleys are one of the most important geographical areas in the Zagros Paleolithic studies. Recent archaeological studies have revealed that some of the open air Paleolithic sites in the Zagros mountains are located close to chert radiolarian outcrops. Meleh Boojan site which is located in the hills overlooking the Sarfiruzabad plain of Kermanshah province, with the stone tools and scattered river chert nodules is one of these areas. the study of technology and typology of stone tools obtained from it, which is based on the production of flake and Levallois technique, indicates that the site was used as an open air workshop for the production of stone tools in the Middle Paleolithic period. On the investigation about stone tools, geological contex' study which is used for the manufacture of stone artifacts is very important. Since selection of locations and migration of manufacturers across the territory were partly conditioned by prehistoric man's choices in matters of raw material use for manufacturing the tools. Therefore, in the present paper, the results of two petrographic (thin section preparing) and geochemical (x-ray fluorescence) analyses on a number of selected lithic artifacts obtaindd from Meleh Boojan site during the first season of survey on Sarfiroozabad plain and a number of rocks obtained from the geological formations around the area with the aim of sourcing of raw material used for the production of stone artifacts have been presented. The results indicated that the raw material source was local and the flint knappers of the site had used local Chert nodules (probably Kashkan Formation, including lime, sandstone, red conglomerate) in order to produce the lithic artefacts. approximately Similar values between elements in sedimentary particles of streams, scattered river chert nodules in the site and Kashkan Formation , or the compatibility of trace elements with each other, have been the criteria for this conclusion.
Keywords: Paleolithic, Malleh Boojan, Petrography, Geochemical analysis, Chert nodules, Sourcing of the raw material resources -
Pages 47-64
The Sistan plain is one of the most important ancient and historical centers in the east and southeast of Iran in the pre-historic and Islamic eras and little research has been done to understand its historical and cultural background. In this research, the bodies of six shreds of Slip-painted pottery belonging to the Sistan plain have been studied and investigated to identify their structure and mineralogical composition by various laboratory methods to identify their manufacturing technique and origin. For this purpose, various laboratory methods have been used, such as X-ray diffraction (XRD), thin section petrography, and Scanning electron microscope in combination with energy-dispersive X-ray microanalysis ((SEM-EDS). The structural study of the pottery body showed that all samples are similar in terms of structure and mineralogical. On the other hand, the absence of high-temperature mineralogical phases and the presence of some special phases indicated that the potters of the Islamic era used an average temperature of about 850 to 900 degrees Celsius to fire this pottery. According to the phases identified in the body of the pottery and the data obtained from the elemental analysis, it seems that red clays were used in the preparation of the clay of these pottery works, which caused the pottery to be fired. In oxidation conditions, the color of their paste becomes red. Considering the limited number of samples of this type of pottery discovered in this region and the incompatibility of the mineralogical composition and the elements that make up the body of this pottery with the structure and geological composition of the Sistan plain region, it seems that this is probably imported clay samples.
Keywords: Sistan plain, Slip-painted pottery, Analysis of pottery, Structural study, XRD, Petrography. -
Pages 65-80
The World Heritage of Gonbad-e Qābus tower, as one of the architectural masterpieces of the Islamic period of Iran, has been exposed to various biological growths and invasions in the open air. This study aims to identify the type of biological agents living on the ancient brick surfaces in Gonbad-e Qābus tower in Gonbad-e kāvus city in Golestan province. In this research, using field observations, in-site macroscopic observations, microscopic methods, and library studies, biological factors were identified and influenced on the brick surface of the Qaboos dome in three parts: foundation, body, and dome. Based on this, the biodeterioration factors were divided into two sampling groups. The first group includes macro-organisms, which was done to prevent damage based on the identification method based on documentation and camera photography. The second group is the sampling of microorganisms such as bacteria and fungi, microalgae and cyanobacteria, lichens, which are sampled from the brick surface with sterile tweezers and then transferred into the microtube and by the method morphology, culture and microscopy were identified. In general, nine groups of organisms responsible for biodeterioration were identified in this study, among their main groups are bacteria, cyanobacteria and algae, fungi, lichens, mosses and plants, insects and small animals. Macro-organisms increase and decrease with changes in humidity and are therefore effective in the mechanical destruction of substrate components. Among the macro-organisms, plants and mosses were known to be the most important enemies of the existing brick substrate of Gonbad-e Qābus tower. Microorganisms are able to form clones and biofilms on the surface of the brick substrate. They secrete acids that break down the minerals that make up the brick substrate and thus play an important role in the biodeterioration of the building. In general, the bricks of the exterior walls of the building are exposed to the attack of various biological and non-living factors and generally show less resistance to the activities of wear factors. Humidity, temperature and light and urban dust pollution are potential factors in increasing the factors involved in biodeterioration can be discussed in future researches.
Keywords: Biodeterioration, Brick surfaces, Monuments, Microbial activity, Clearing -
Pages 81-100
The historical site of Belqis, consisting of clay and mud structures with an area of 180 hectares, is located 3 km south of the current city of Esfarayen in North Khorasan, Iran. Erodibility of adobe used in practical interventions of restoration against descending moisture in this area is an issue of this research. This study was conducted by using the mineral zeolite Clinoptilolite as an additive to adobe to improve soil quality with the aim of reducing erosion through soil investigation using physical, chemical and mineral studies. Destructive phases of calcite, muscovite and Dickite were identified as effective chemical parameters of soil in clay erosion. Zeolite by controlling the behavior of destructive phases caused the samples under test to have less erosion and show more stability for a longer period of time. The sample containing 6% additive under washing test was less eroded. After 15 minutes, minimal erosion was encountered, which showed significant stability compared to other samples.
Keywords: Adobe, Conservation, Zeolite, Descending humidity, Historical area, Belqis Esfarayen -
Pages 101-114
Fungi play a significant role in the deterioration of cultural heritage. Due to their high enzyme activity, fungi are able to inhabit and destroy the various materials used for historical objects. Because of the cellulose structure of the paper, paper works in archival documents are very vulnerable to damage by microorganisms, including fungi, and they are always faced with the problem of biodeterioration. Considering the harmful effects of using chemicals on paper works as well as their toxic effect on museum curators and conservators in museum collections and libraries, it is very necessary to find a suitable alternative to deal with destructive fungi. In this regard, the use of herbal essential oils has always been considered. Considering the diversity and abundance of medicinal plants in our country, Iran, in this study, the antifungal effect of the essential oils of three plants including Thymus, Lavender, and Boswellia was evaluated against two common fungal strains isolated from historical documents, including Penicillium and Aspergillus niger. Also, the possible physical and chemical effects of these essential oils on paper were studied to determine which essential oil can be the most suitable option for the decontamination of paper documents.The results obtained in this study confirm that the three investigated essential oils have antifungal activity. But based on the dose required for antimicrobial activity, it can be said that thymus essential oil has more antifungal activity than lavender and Boswellia essential oil. Due to the thymus’s high antimicrobial effect and also the absence of adverse effects on pH and physical properties on paper, it can be a suitable and promising option for protecting paper documents against fungal biodeterioration.
Keywords: Fungi, Biodeterioration, Paper, Essential oil, Decontamination -
Pages 115-128
Kheibar is one of the big Tell sites of Kermanshah province and central Zagros, and considering the dimensions and size of the site, the selection of a point for the excavation was considered one of the important issues in the exploration strategy of this site. Therefore, the expedition of excavation was determined at the beginning of the field excavations to find out the condition of the remains under the surface in the places where the architectural structures are completely buried. In this regard, the first season was dedicated to Geophysical Prospection, which was done by the Magnetic method. One of the goals of this survey was to locate structures and clarify the condition of the buried remains at the top of the site, for this reason, an area of 3000m2 was investigated. The anomalies in this section indicated the presence of heated structures that were probably brick structures. Considering the scattering of Iron Age bricks on the surface of this section and the importance of Tapeh Kheibar as an important Iron Age center, the excavation expedition hoped to find architectural remains from this period by excavating this area. excavation (Summer 2018) of two 10 x 10 trenches in the area of anomalies revealed the remains of brick structures, which are the remains of two large rectangular brick pillars made of Iron Age bricks. The result of the excavation showed that the Iron Age bricks were reused in a secondary context, in a large building of the Parthian period. This showed that although the Geophysical Prosecution was able to provide useful information about the location and nature of the buried remains in the investigated area, the reuse of these materials in the ancient period made the expedition far from obtaining the answer to its question. Therefore, it should be noted that the issue of the reuse of old materials or the cycles of use and reuse of cultural materials in multi-period sites may increase the complexity of fieldwork issues and even in cases such as the current experience cause confusion.
Keywords: Rawansar, Tapeh Kheibar, Geophysical Prospection, Magnetic survey, Iron Age -
Pages 129-145
One of the predominant statistical methods in archaeological predictive modelling is logistic regression. The probabilistic model created by this method is appropriate for the purposes of this paper. When the dependent variable can be studied as a binary value, the logistic regression method is applicable. In this statistical approach, the binary value is referred to as the dependent variable with the value for the presence/absence of the archaeological site. The results in the probability value between 1 and 0. Environmental factors are defined as independent variables, and logistic regression calculates the relationship between the independent variables and the dependent variable, as well as the probable value of the dependent variable at all points on the map. With such an approach to statistical concepts and the use of logistic regression models with data from archeological field studies, this article analyzed and interpreted the results in the area of Bijar city in Kurdistan province. A total of 71 Iron Age sites as input for predictive modeling led to the presentation of an optimal proposal to prepare the model for such approaches in archeology. The results not only help save time and money and increase the accuracy of archaeological investigations for future projects, but also show a predictive accuracy of 90.4% by indicating areas of high probability and reducing the scope of investigation. It has also been shown that the independent variables of rivers and settlements had the greatest impact on the model's output and on the formation of areas in the landscape.
Keywords: archaeological prediction model, GIS, Bijar city, Iron Age, logistic regression -
Pages 147-163
One of the critical tasks of archaeological studies is to illustrate in detail the geometric properties of pottery fragments. The illustrations are presented as classification and typological concepts for the potteries of a historical period. They are used to investigate the cultural and social structures of that period. Nowadays, most similar studies are conducted by numerical methods and mathematical modeling. This research examines the feasibility of using these methods and algorithms in the classification and typology of ancient potteries. What is important at first glance is introducing a set of geometric properties of the outer profile of the pottery fragments, which are entered to the algorithms in the form of RTC functions. These functions show unique features for an outer profile which are used in the classification and typology of the fragments. The classification of samples is accomplished based on RTC functions and by using an Artificial Neural Network (ANN). The samples are categorized in bowl, jug and jar classes with nearly 95% accuracy. The designed ANN is a three-layer network with one hidden layer that includes two neurons. Network outputs are numeric codes 0, 1 and 2 which refer to bowl, jug and jar profiles, respectively. In the following, by correcting the erroneous samples and out of a total of 209 pottery designs, 128 (61.2%), 42 (20.1%) and 39 (18.7%) samples were placed in bowl, jug and jar categories, respectively. After classification, the typology of the available samples within each class is also performed by the Neighbor Joining (NJ) algorithm. According to the NJ algorithm, the bowl, jug, and jar samples are distinguished by 83, 22 and 27 types, respectively. The accuracy of the typology method is also evaluated between 95 and 97%.
Keywords: Pottery, Iron age, RTC functions, Artificial Neural Network, Neighbor Joining algorithm -
Pages 165-191
In this research work, 39 glass samples from glass artifacts obtained in the ancient sites of Bandar Kong and Shamd-e-Dideban on the coast of the northern and western part of the Persian Gulf were analyzed by micro-PIXE. Analyzed samples which include 30 black glass bracelets, four glass vessels with green, blue, brown and white colors and five samples from the waste and remaining raw materials of glass. Historical reports and archeological studies indicate that the date of these glasses back to the middle and late Islamic era. The main purpose of this research is to investigate the raw materials used in the manufacturing glass artifacts in the middle Islamic period on the shores of the Persian Gulf. The main question is whether there is any evidence of the import of glass vessels and jewelry objects like bracelets from the Mediterranean area or the Indian Ocean through the Persian Gulf. Also, the manufacturing processes, compositions, and raw materials used in manufacturing glass artifacts in Bandar Kong and Shamd-e Dideban have studied, and the differences and similarities of the glass compositions of these two areas have investigated. The results of this research work show that all the analyzed glasses from these two sites are classified in the group of silica-soda-lime glass type and based on the weight percentage of magnesium oxide and potassium oxide, which are more than 2.5wt% in the composition of all glasses, plant ash used as a flux in their manufacturing. Also, the results of elemental compositions show that the flux used in the vessels and bracelets is different. On the other hand, the elemental analysis shows that the silica raw materials used in the bracelets in the two sites are completely different and they were prepared from different resources.
Keywords: Glass Bracelets, Elemental composition, Micro-PIXE, Persian Gulf, Bandar Kong, Shamde- Dideban -
Pages 193-208
To take any action to protect a historic building, awareness of the mechanical properties of the materials and their constituent elements is a necessary step that must be accompanied by the minimal damage to the body and texture of the historic building. Minimizing interventions in the historical structure and using non-destructive methods to study and identify its elements is one of the requirements for improving the status of cultural heritage. Among non-destructive methods, acoustic techniques are one of the most commonly used methods in recent decades, which provide us with critical information about the quality and protective status of the elements under study. The purpose of this study is to investigate the performance, capacity, and results of using acoustic wave propagation to analyze the conservation status of heritage buildings. This article is a review of scientific researches from the last six years in the field of studies and research related to acoustic tests and a summary of the basic technical principles, equipment required, how to perform tests, applications, limitations in relationship with the conditions of the site and finally the analysis of the data obtained from these tests. Studies show that different materials and structures, as well as damages such as cracks and internal cavities, behave differently against the propagation of acoustic waves. As a result, the same difference in behavior can be used to assess the quality of buildings and materials, identify existing heterogeneities, injuries, especially cracks, detachment of wall coatings, and control the effectiveness of therapeutic measures.
Keywords: Historical monuments, non-destructive methods, recognition, intervention, resident waves, acoustic measurements (Sonic, ultrasonic)
©2000-2024 magiran.com All Rights Reserved.