نشریه باستان شناسی ایران
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 23، پاییز و زمستان 1401)

محوطه نیسک آباد (Nisk Abad) در فاصله 5.5 کیلومتری جنوب شرقی شهر سردشت، 5 کیلومتری جنوب شهر ربط و 1 کیلومتری  شمال روستای نیسک آباد در امتداد ساحل غربی رودخانه زاب کوچک قرار دارد. کاوش این محوطه در راستای برنامه عملیات نجات بخشی محوطه های تاریخی پشت سد سردشت به انجام رسید. از اهداف مهم در کاوش محوطه نیسک آباد می توان به دستیابی به اطلاعات لازم از نحوه زندگی و شیوه معیشت جوامع انسانی حاضر در منطقه و مشخص کردن وضعیت گاهنگاری نسبی دوره های تاریخی منطقه اشاره کرد. در کاوش های انجام شده در محوطه نیسک آباد شواهد مختلفی از بقایای معماری (دیواره های سنگ چین از نوع سنگ های رودخانه ای)، قطعات متعدد سفال و ابزارهای سنگی شناسایی شده است. مطالعه بقایای معماری و نمونه سفال های محوطه نیسک آباد نشان دهنده تک دوره ای بودن محوطه و سکونت کوتاه مدت گروه های انسانی در این محل بوده است.با توجه به اندک بودن سابقه مطالعات باستان شناسی منطقه در دوره اشکانی، یکی از پرسش های اساسی پژوهش حاضر، چگونگی سکونت جوامع انسانی منطقه در دوره اشکانی می باشد. در این خصوص، سفال های اشکانی محوطه علاوه بر قابل مقایسه بودن با محوطه هایی نظیر قلعه یزدگرد، قروه کردستان، محوطه های حوزه همدان، لرستان و شمال غرب ایران، دارای برخی ویژگی های بومی و محلی نیز می باشند. به نظر می رسد مطالعه، ارزیابی و بررسی داده های فرهنگی محوطه نیسک آباد بتواند در روشن تر شدن وضعیت فرهنگی دوره اشکانی در منطقه موثر باشد.

دروایش ایران در جرگه صوفیان ، نحله های باستانی و مذهبی به شمار می آیند که در سیر سلوک آیینی خود از تبر و تبرزین استفاده می کنند. دلایل استفاده از این ابزار از سوی دراویش درهاله ای از ابهام قرار دارد. ازاین رو در پژوهش حاضر به جهت روشن شدن دلایل و نوع کارکرد این سلاح از سوی دراویش، با استناد به منابع مکتوب تاریخی و اطلاعات اسنادی به فلسفه وجودی آن از دوره های پیش و بعد از اسلام پرداخته شده است و باهدف پژوهش کتابخانه ای و به روش پژوهش تحلیلی - تاریخی ابتدا پیشینه تاریخی ظهور تبرزین های فلزی در فلات ایران مورد ارزیابی قرارگرفته است و با استناد به مستندات تاریخی ریشه و جایگاه ارزش معنوی تبر در فرهنگ و باور دراویش بررسی شده است و به دنبال پاسخ و راستی آزمایی این فرضیه هستیم که به نظر می رسد تبرزین از سوی اسواران و شهسواران در دوره های ساسانی متداول شده است و اسواران جنگاورانی بودند که در دوره های اسلامی در حفظ تمامیت ارضی، دینی و فرهنگی ایران باستان کوشش نمودند و متناسب با اقتضایات فرهنگی و دینی مردم در قامت صوفیان و دراویش منافع فرقه ای را در شهرها دنبال کردند. نتیجه اینکه دراویش در زمره فرقه های باستانی هستند که در سیر حوادث تاریخی از دوره های آغازین اسلام تا پایان دوره قاجار با اشکال مختلف صوفیانه در جامعه ایرانی حضور یافته اند و از دوره صفویه به بعد از سوی روسای طبقات صوفی و پادشاهان صفوی ماموریت چشم و گوش اطلاعاتی را به عهده داشتند؛ و از تبرزین های فلزی به جهت حفظ امنیت شخصی و انجام ماموریت ها استفاده کردند.

سفال به عنوان مهمترین و فراوانترین داده فرهنگی در بسیاری از محوطه های باستانی از اهمیت بالایی در مطالعات باستان شناسی برخوردار است، به گونه ای که بسیاری از دوره بندی های زمانی بر مبنای مطالعات مقایسه ای سفالی انجام شده است؛ در واقع، شناخت سفال هر دوره یکی از بنیادی ترین مراحل مطالعات باستان شناسی است. گونه شناسی، طبقه بندی و سرانجام گاهنگاری سفال ، ابزار مناسبی برای شناخت بیشتر سنت سفالگری در هر منطقه است. محوطه کنی جونی جنوبی در شهرستان کوهدشت، یکی از محوطه های منسوب به دوره ایلام قدیم است. براین اساس، با این پرسش بنیادی که تعیین قدمت محوطه از طریق طبقه بندی، گونه شناسی و مطالعات مقایسه ای سفال مربوط به چه دوره یا دورانی است؟ در این تحقیق با تکیه بر طبقه بندی، گونه شناسی و مطالعات تطبیقی سفال، گاه نگاری پیشنهادی آن ارایه شده است. براین اساس از مجموع کل سفال های جمع آوری شده توسط نگارندگان، تعداد 316 قطعه سفال گونه شناسی، طبقه بندی و در چارچوب روش های رایج باستان شناختی، تجزیه و تحلیل و درنهایت منجر به ارایه گاهنگاری شده است. شیوه پژوهش از نوع توصیفی- تطبیقی است و نتایج براساس مطالعات مقایسه ای مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان داد از نظر توالی فرهنگی استقرار اصلی در کنی جونی جنوبی متعلق به دوره ایلام قدیم هست احتمالا کنی جونی جنوبی مربوط به اوخر دوره ایلام قدیم هست و پراکنش یافته های فرهنگی نشان دهنده تمرکز سکونت در مرکز تپه هست.

شهرستان ورامین در 51 درجه و 39 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 19 دقیقه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد. بخش جوادآباد در قسمت جنوب شهرستان ورامین و در قسمت شرقی دشت ری قرار دارد.مطالعه محوطه های باستانی، بررسی و واکاوی مواد فرهنگی و نیز تحلیل الگوی استقراری با توجه به فهم و درک تغییر و تحولات آن ها در این ناحیه، می تواند دامنه آگاهی ما را از ارتباطات منطقه ای و فرامنطقه ای و همچنین تغییرات کمی و کیفی در دوران انتقال از دوره ساسانی به قرون اولیه اسلامی بالا ببرد. روش تحقیق مقاله حاضر با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی باستان شناسی و همچنین تجزیه و تحلیل داده های باستان شناختی به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی است. بررسی های باستان شناختی مشخص کرده که دشت جواد آباد از دوره پیش از تاریخ تا دوره اسلامی متاخر مورد استفاده جوامع انسانی بوده است. تفاوتی که در الگوی استقراری این دشت از دوره ساسانی به صدر اسلام و دوره اسلامی مشاهده می شود این است که در دوره ساسانی، استقرارگاه ها همه در قسمت شمالی دشت قرار دارند و در قسمت میانی و جنوبی دشت جواد آباد، استقرار ساسانی تابه حال شناسایی نشده است. ولی در دوره انتقالی به دوره اسلامی و صدر اسلام، محوطه ها در قسمت های مختلف دشت پراکنده شده اند و این نشان می دهد که مسایل سیاسی، تاثیر به سزایی در پراکندگی استقرارگاه های این دشت داشته اند.

سکه های سلجوقی از منظر زیبایی نقشمایه ها وتنوع شعایر مذهبی، یکی از بهترین سکه های اسلامی می باشند که می بایست موشکافانه و دقیق ازمنظرشمایل نگارانه وشمایل شناسانه،توصیف،تحلیل و تفسیر گردند تا بن مایه های اندیشه و فلسفه وجودی آن ها شناسایی گردد.مهمترین جریان فکری که از هر لحاظ تاثیر عمیقی بر ضرب عناصربصری وهمچنین شعایرمذهبی روی این گروه ازسکه ها گذاشت،گفتمان مذهب بود که تحت تاثیر باورهای مذهبی،درزیباترین شکل خود بر روی سکه ها حک گردید.هدف از پژوهش،بررسی نقشمایه های غالب برسکه ها با رویکرد شمایل شناسانه درطی گام های سه گانه توصیف،تحلیل وتفسیر است تا بتوانیم به پیوندهای عمیق مکنون بین ظاهر یک متن تصویری وآنچه خارج ازمتن بصورت قراردادهای مذهبی تعریف شده است،دست یابیم. پژوهش حاضر با رویکردی متفاوت از شیوه های مرسوم سکه شناسی،در پی پاسخ به این پرسش است که ازمنظرشمایل شناسی اروین پانوفسکی،عناصر بصری حاکم درسکه ها چگونه تحلیل وتفسیر میگردند؟فرضیه آن است که صرف نظر ازمنظرزیبایی شناسانه،برمفاهیم فراتری دلالت مینمایند که همسو با باورهای آیینی واعتقادات مذهبی متنوع است.پژوهش، به روش تحلیلی تاریخی،با استنادبه مطالعات کتابخانه ای،بررسی میدانی وگزینش هدفمند داده های موزه ای نشان می دهد عناصر بصری حاکم در سکه ها دردوران سلجوقیان ایران به تمغاها و عنصر بصری تیر و کمان خلاصه شده و در زمان سلجوقیان روم به سوارکار با تیروکمان و نقشمایه شیر و خورشید ارجاع داده می شود که هر کدام با معانی قراردادی خاصی با مفاهیم فلسفی موجود قرابت داشته،تحلیل وتفسیرشمایل شناسانه ازمنظرگفتمان مذهب و فرهنگ،در دوره های حاکمان متعدد،مورد مقایسه تحلیلی وتطبیقی قرارگرفته ومشاهده گردیده تحت تاثیر سیاستهای دینی و یا بی سیاستی مذهبی، ضرب نقشمایه ها بهمراه شعایر مذهبی برروی سکه ها صورت گرفته است.

دین و باورهای مذهبی در شکل گیری معماری اسلامی و تزیینات آن نقش بسزایی دارند با پیدایش و تکامل فرقه های اسلامی در تاریخ ایران، شاهد شکل گیری معماری آرامگاهی از جمله امام زاده ها  در مناطق مختلف هستیم.  این نوع بناها در ایران نسبت به دیگر کشورهای اسلامی بیشتر مشاهده می شود. امامزاده ها نقشی فراتر از کارکرد مقبره داشته اند و از نظر معنا شناختی و کالبدی اهمیت بسیاری دارند. امامزاده یحیی یکی از امکان مذهبی ورامین است که قدمت آن به قرن هشتم هجری برمی گردد. هدف این پژوهش مطالعه عناصر وابسته به معماری در امامزاده یحیی به منظور بررسی تفکرات شیعه و عوامل اجتماعی و حوادث تاریخی موثر در شکل گیری این آرایه هاست. پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی با رویکرد تاریخی به بررسی اسناد کتابخانه ای و مطالعات میدانی به گردآوری داده ها پرداخته است. نتایج نشان می دهد با گسترش تشیع در ایران گونه خاصی از معماری آرامگاهی به نام امامزاده ها  شکل می گیرند که از طراحی تا تزیینات تحت تاثیر مذهب تشیع قرار داشته اند. تفکرات شیعی  بیشتر در آرایه های خوشنویسی قابل مشاهده هستند که نشان دهنده ی تاکید حکومت وقت بر مذهب رایج است.

یافته های سطحی به دست آمده از محوطه اوجاق، واقع در داخل کارخانه آرتاویل تایر اردبیل نشان می دهد که محوطه، استقرار ضعیف در قالب کوچ روی از دوران اسلامی را داشته است. به منظور مشخص کردن وضعیت محوطه، در بهار سال 1400 شمسی، عملیات کاوش باستان شناختی در آن انجام شد. این نوشتار به منظور مطالعه تطبیقی داده های فرهنگی به دست آمده از یک فصل کاوش باستان شناختی در این محوطه است. در این پژوهش نگارندگان براساس نتایج به دست آمده از یک فصل کاوش باستان شناختی و با شیوه مطالعه کتابخانه ای و به روش توصیفی - تطبیقی به دنبال پاسخ به پرسش های زیر هستند: 1- چه دوره های فرهنگی در محوطه اوجاق آرتاویل تایر به دست آمده است؟ 2- متغیرهای محیطی چه تاثیری بر مکان گزینی این محوطه داشته است؟ 3- الگوی استقراری در این محوطه به چه صورت بوده است؟ در پاسخ به پرسش های فوق، نتایج به دست آمده از کاوش محوطه و مطالعه تطبیقی یافته های فرهنگی، مشخص نمود که محوطه در سده میانی اسلام در قالب استقرار موقت مورد استفاده جوامع کوچرو قرار گرفته است. نتایج دیگر این پژوهش نشان می دهد که دشت اردبیل به دلیل داشتن شرایط زیست محیطی مناسب از دوران گذشته تاکنون مورد توجه جامعه عشایر بوده و شواهدی در قالب استقرار اتراقی (ماندگاه) از خود در این محوطه، برجای گذاشته اند.

آسیاب ها در ایران نقش مهمی را در فرآیند تولیدات کشاورزی بر عهده داشتند. آسیاب آبی دستگاهی برای آسیاب و خرد کردن گندم و سایر غلات برای تولید آرد است. این دستگاه با استفاده از فن سرعت آب کار می کند. آسیاب آبی یکی از گونه های مختلف معماری است که ارتباط مستقیم بازندگی اجتماعی و اقتصادی ساکنان گذشته ایران داشته است. آسیاب آبی روستای دینه سر در بخش دودانگه شهرستان ساری تنها آسیاب آبی این استان است که هم اکنون در حال فعالیت است. هدف اصلی از این پژوهش بررسی و تحلیل آسیاب آبی روستای دینه سر ازلحاظ نوع معماری، مصالح به کاررفته در بنا و چگونگی کارکرد آن است. یافته های این پژوهش بر اساس بررسی میدانی و منابع کتابخانه ای جمع آوری و موردبررسی قرارگرفته است. با توجه به هدف مطالعاتی، روش این پژوهش توصیفی _ تحلیلی و شیوه ی تجزیه وتحلیل اطلاعات از گونه ی کیفی بوده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که معماری این آسیاب بر اساس روش های بومی منطقه با استفاده از مصالح چوب، سنگ، گل و مبتنی بر کارکرد مختص فرایند آسیاب شکل گرفته است. همچنین ساختار معماری این آسیاب شامل؛ کانال آب، چرخاب، سنگ های آسیاب، گندم نوکا، تک تکی، ناودانی، آرد نو، چار، کوچ کار، فیه تک، چار است.