نشریه آینه پژوهش
سال سی و سوم شماره 3 (پیاپی 195، امرداد و شهریور 1401)

مبنای این مقاله، گزارش و توضیح و تصحیح متنطوماری است که میان سالهای 1095 تا 1099 ق فراهم آمده است.بر اساس این طومار، درویش طاهر، صوفی وابسته به توحیدخانه صفوی، به زیارت حرمین شریفین، عتبات، حرم امام رضا، بقعه شیخ صفی و نیز قبر بابا طاهر عریان رفته و پس از بازگشت ازمشایخ توحید خانه درخواست کرده است تا گواهی نامه زیارتبرای او بنویسند. برخی به نثر و برخی به نظم، سفر زیارتی او راگواهی کرده اند. این طومار یک سند ارزشمند در باره ادبیات دینی زیارتی صوفیان شیعه مذهب در اواخر دوره صفوی است.

یادداش تهایی که در این سلسله از نوشته ها جمع آمده به دو دسته کلی قابل تقسیم است: آنها که درباره بعضی مسایللغوی شاهنام هاند و آنها که درباره نا مهای خاص شاهنام هاند.آنچه در این شماره اول آمده به ترتیب عبارت است از: ردی برگمان بعضی نویسندگان که لغت سپهر یک معنای سپاه نیز دردر شاهنامه؛ و منشا » درست آمدی « شاهنامه دارد؛ منشا تعبیردر شاهنامه با جست وجو در ادبیات » پروردن روان « مفهوممانوی و زردشتی به زبانهای فارسی میانه و پهلوی اشکانی .

در این مقاله ضمن اشاره ای اجمالی به اولین تلاش هادر اروپا و جهان اسلام برای چاپ قرآن اطلاعاتی هرچند اندک درخصوص چاپ و انتشار اولین قرآنهای چاپی ایران ارایه شده استو در بخش اصلی مقاله به معرفی یکی از اولین قرآنهای چاپسنگی در شهر تبریز به قلم یکی از خوشنویسان پرکار و هنرمندآن دوران پرداخت ه و در انتها فهرستی از آثار کتابت شده توسط او به ترتیب تاریخی انتشار ارایه شده است.

انتشار کتاب مذاهب التفسیر الاسلامی گلدتسیهر،فصل بدیعی را در مطالعات تفسیری گشود. تا پیش از گلدتسیهرعمده توجه قرآ نپژوهان مسلمان به تبیین اصول و قواعد تفسیرو نگارش کتب طبقات مفسران بود. اما اثر وی زمین هساز تالیفنوشته هایی مبسوط پیرامون روش ها و گرایش های تفسیری وبررسی سیر تحول و تطور تفسیر قرآن، گشت. این نوشتار برآن استبا بررسی تالیفات پیرامون علم تفسیر، علل امتناع دانشمندان مسلمان از نگارش متنی مستقل درباره گرایش ها و روش های تفسیری تا پیش از گلدتسیهر را واکاوی نموده و چگونگی بازتاب اثرگلدتسیهر در مکتوبات تفسیری اسلامی و غیر اسلامی بعد از ویرا نمایان سازد. تفاوت در انگیزه و دغدغه مسلمانان با مستشرقانو علاقه بیشتر به بررسی تاریخ علوم و سیر تحول پدیده ها در میانغربیان، دو عامل مهم در اختلاف رویکردهای ایشان به مطالعاتتفسیری است. پیدایش تالیفات فراوان درباره گرایش ها و روش های تفسیری با یادکرد از نظرات گلدتسیهر و ارزیابی آراء وی، تفاوتسبک و سیاق کتب طبقات مفسران پیش و پس از گلدتسیهر وتمرکز بر تبیین روش تفسیری مفسر بجای معرفی خصوصیات شخص مفسر و روی آوردن به تاریخ تفسیرنویسی از مصادیقبازتاب تاثیر اثر وی بر مطالعات تفسیری پس از او است.

اسماعیل بن حسین جرجانی از پزشکان و نویسندگان شناخت هشده سده پنجم و ششم هجریاست. نوشته های فارسی جرجانی از نخستین نوشته های علمیبه زبان فارسی به شمار می رود. او، در سراسر این نوشته ها، ازاصطلاحات گوناگون پزشکی و غیرپزشکی بهره برده و برابرهایفارسی و گویشی آن ها را به دست داده است. گردآوری و بررسی ایننمون ه ها برای بررسی های گوناگون، از جمله در پژوهش های تاریخیزبان و پیگیری سیر تحول فارسی، مطالعات گوی ششناختیو نیز بررسی حدود نوآوری ها و بهره مندی های زبانی جرجانی ازبرابرهای ساخته پیشینیان او ارج مند است. در نوشته حاضر، ایناصطلاحات و برابر آن ها از چهار کتاب فارسی جرجانی ذخیره غراض الطبیه والمباحث العلاییه، یادگار و خفی خوارزمشاهی، الاعلایی  گردآوری و در هییت واژ هنامه ای دوزبانه درآورده شده است.تصحیفات این بخ شها تصحیح و برای مواردی نیز توضیحات آورده شده است. افزون بر این، واژه های گویشی به گونه ای جداگانه آورده شده و نمون ه هایی از کاربرد این واژ ه ها در گویش های امروزیبه دست داده شده است.

ناصر بخارایی، از غزلسرایان سرشناس قرن هشتم هجریو از ه معصران حافظ و سلمان ساوجی است. او فردی درویشبود و سفرهای بسیار کرد. از نکات جالب زندگی ناصر، دیدارشبا سلمان ساوجی در بغداد است که راه شاعر را به دربار سلطان 776 ق باز کرد. دیوان ناصر بخارایی مشتمل - اویس حک. 757بر 8500 بیت شعر است که بخش عمده آن را غزل ها و قصاید اوتشکیل می دهد. مرحوم دکتر مهدی درخشان دیوان اشعار ناصربخارایی را تصحیح و در سال 1353 شمسی منتشر کرد. این کتاب،دربردارنده 24 رباعی کامل و یک رباعی ناقص است که اغلب آن هاع معتبر به نام شاعران دیگر یافت می شود و به دلیل تقدم  در منابع، نمی توان آ نها را سروده ناصر دانست. موضوع مقاله  زمانی منابحاضر، نقد و بررسی رباعیات منسوب به ناصر بخارایی است.

وحدت تمدنی جهان اسلام نتیجه همزیستی و تعاملفرهن گها و زبان های موجود در بلاد اسلامی است. زبان عربی به عنوان زبان قرآن و زبان اسلام و سیره و سنت پیامبر |، با ورود به درایران، نه به عنوان یک زبان قومی و زبان قوم عرب، بلکه به عنوان زبان تمدن اسلامی حضور پیدا کرده است.از این رو نباید به زبانعربی به عنوان زبان قومی نگریست و آن را تنها زبان قوم عربمحسوب کرد. خدمات فراوانی که ایرانیان در شک لگیری و تحکیم قواعد صرف و نحو و معانی و بیان و بلاغت زبان عربی داشته اند،خود گواهی نیک بر این مدعاست. سفر شاعر بزرگ عصر عباسی،ابوتمام حبیب بن اوس طایی به ایران و اقامت در سرزمین هایخراسان و فارس و آذربایجان و تالیف کتاب ادبی ارزشمند، معتبردر شهر همدان و همچنین کثرت » دیوان الحماسه « و موثری چونشارحان ایرانی این اثر همچون خطیب تبریزی، مرزوقی اصفهانی و سایر ایمه ادب و لغت نوعا ایرانی، خود شاهدی دیگر بر تاییداین حقیقت است که تنها در بستر یک وحدت تمدنی، م یتواناین چنین تعاملات و همزیستی های بین زبانی ارزشمندی رامشاهده کرد.سه چکامه ولایی از « مقاله حاضر به مناسبت انتشار کتابارایه شده است. این کتاب در بردارنده شرح و ترجمه » ابوتمام طاییسه قصیده منتشرنشده از ابوتمام حبیب بن اوس طایی استع و تحقیق فراوان محققان آن دارد. آنچه از مطالعه 􀀣 که نشان از تتباین کتاب بر خواننده مکشوف م یگردد، این است که وحدتتمدنی و تعارف  به معنای مبادله معرفتی  بین ملل مسلمان، درآثار مختلف ادبی شکل گرفته در تمدن اسلامی حضوری موثر وپررنگ دارد و مبادله معرفتی بین ملت ها، از دیرباز اساس ساخت وتوسعه هر تمدنی را تشکیل می داده است. بنابراین شایسته استسه چکامه ولایی از « تا در خصوص ابعاد مختلف کتاب ارزندهسه محور ذیل مختصرا بیان گردد. » 

شرح تجرید قوشچی از کتا بهایی است که مورد اهتمامعلما قرار گرفته، شروح و حواشی متعددی بر آن نگاشته شدهاست. مرحوم صدر الدین محمد دشتکی و علامه دوانی چندحاشیه بر این کتاب به رشته تحریر درآورد هاند که تحت عنوانمعرو فاند. این حواشی ناظر به » طبقات صدریه و جلالیه «یکدیگر بوده و م یتوان آن ها را مناظره علمی مکتوب میان این دوعالم مکتب شیراز قلمداد کرد. در تعداد و سیر تالیف این حواشی،میان اندیشمندان اختلاف نظر وجود دارد. برخی، تعداد حواشیصدر الدین دشتکی را دو و برخی دیگر سه حاشیه دانست هاند. دراین نوشتار، علاوه بر معرفی اجمالی مکتب شیراز و سبک نگارشمتون علمی در این دوره، با استناد به عباراتی که در این حواشیآمده است اثبات م یشود که مرحوم دشتکی دارای دو حاشیهو مرحوم دوانی دارای سه حاشیه است که مرحوم دوانی شروعکننده اولین حلقه از این سلسله حواشی است.همچنین غرضاصلی تالیف هر یک از حواشی مورد بررسی قرار گرفته است.

فتوح البلدان اثر احمدبن یحیی بلاذری، دانشمند ایرانی،کتابی است نا مآشنا برای مطالعه تاریخ فتوحات صدر اسلام.ترجم  ها و تصحیحات مختلفی از این اثر در دست است. با اینحال، در شناخت نسخه ها و استفاده از آنها، پاره ای از کوتاه یها ولغز شها به چشم می خورد که در این نوشتار به صورت موجز به آنها اشاره خواهم کرد. ترجمه های انگلیسی و فارسی اثر نیز از برخیکوتاه یها رنج م یبرد. برای نمونه، در ترجم ه های انگلیسی فتوحالبلدان درباره روش کار و نسخه هایی که این ترجمه ها بر آن استواراست توضیحی ارایه نم یشود؛ در یکی از ترجمه های فارسی فتوح البلدان در بخش مقدمه کتاب درباره خاستگاه بلاذری مطالبی خلاف واقع ذکر می شود که آ گاهی از آن تواند مفید باشد.

کتاب گمان هایی در شناخت شاهنامه و فردوسی که پیشتر دفتر نخست آن با نام از گمان خویش هر کس یار فردوسی منتشر شده و نگارنده نیز نقدی بر آن نوشته بود، شامل یک پیشگفتار و پانزده مقاله درباره مت نشناسی شاهنامه با محوریت نقد تصحیح دکتر خالقی مطلق و دست نویس فلورانس است. دراین مقاله به بررسی بعضی نکات و نظریات این کتاب پرداخت ه ایم.

ردیه های اسلامی  مسیحی به جهت انعکاس انبوهی اطلاعات دینی جزء میراث گرانبهای ادیان ابراهیمی به شمارمی روند. این متون به رغم رویکرد عمدتا جدلی که دارند، بهشناخت ما از سیر و تحول مواجهه مسلمانان با کتاب مقدس،و برعکس مسیحیان با قرآن کمک م یکند. حجم انبوهی از اینردیه ها به قرن نوزدهم میلادی تعلق دارند؛ در این میان، رساله هایمعدودی را می توان یافت که در روش و محتوا دارای خلاقیت ونوآوری باشند.

زبان فارسی دری، زبان رسمی مردمان ماوراء النهر درقرون نخستین اسلامی است. این زبان، مواجه با زبان عربیشد که پس از آمدن اسلام، زبان دین و اعراب مهاجر بود. به تدریج متون دینی عربی به این زبان نوشته شد، اما همچنان درتالیف از زبان فارسی استفاده می شد. آنچه مورد نظر است اینکه در مواردی، در متن های عربی، بویژه در متون فقهی، از کلمات که توسط » فواید « و جملات فارسی استفاده می شد .کتاب مولفی از قرن چهارم هجری پدید آمده، حاوی تعداد قابل توجه یعبارات فارسی است. در مقاله حاضر، این کلمات استخراج شده و به علاوه، از اهمیت این کتاب فقهی  استفتایی در روشنکردن پاره ای از نکات کلامی و تمدنی سخن به میان آمده است .

مقاله حاضر، گزارشی از 16 مقاله و 2 کتاب منتشرشده از اوری روبین، اسلام شناس و قرآن پژوه تاز هدرگذشته، در خلالسال های 1975 تا 2011 میلادی است. این نوشت ه ها، که در اینجا به ترتیب تاریخ انتشار مرتب شده اند، نماینده خوبی از رویکرد، روشع مورد استفاده روبین در مطالعات اسلامی و مخصوصا  و منابمع طالعات تفسیری و حدیثی است. همچنین از خلال مطالعه تاریخمند این آثار، م یتوان به درکی از چگونگی تحولات فکری خود او در طول حدود 40 سال کار علمی اش در زمینه تاریخ اسلامو تفسیر قرآن دست یافت.