مجله چغندر قند
سال سی و هشتم شماره 1 (بهار و تابستان 1401)

توسعه کشت پاییزه در شمال شرق کشور و در مناطق گرم استان های خراسان در صورت عدم رعایت تاریخ کاشت مناسب با مخاطره سرمازدگی، پرنده خواری و به دلیل تنوع کم ارقام با احتمال ساقه روی مواجه است. کشت زمستانه چغندرقند به عنوان یک راهکار جدید برای فایق آمدن به مشکلات فوق و هم چنین برای صرفه جویی بیشتر در مصرف آب برای تولید چغندرقند در این مناطق مطرح شده است. به منظور مطالعه توان تولید چغندرقند زمستانه در استان خراسان رضوی در این تحقیق تعداد 18 ژنوتیپ چغندرقند به صورت کشت زمستانه در دو منطقه جوین و تربت جام در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در سال زراعی 99- 1398مورد بررسی قرار گرفت. آزمایشات در اواسط بهمن ماه کشت گردید. نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد که بین ژنوتیپ های مختلف از نظر کلیه صفات تفاوت معنی داری در سطح پنج درصد وجود داشت. بالاترین عملکردریشه به ژنوتیپ SVZA2019-JD0402 به میزان 14/62 تن در هکتار، بیشترین درصد قندناخالص به ژنوتیپ MODEX به میزان 17/87 و بالاترین درصد قندخالص به ژنوتیپ MODEX با مقدار 14/59 اختصاص داشت. بیشترین عملکرد قندخالص را ژنوتیپ FDIR19B3021 به میزان 8/18 تن در هکتار تولید کرد. ژنوتیپ ها در دو منطقه ساقه روی نداشتند. در بین ژنوتیپ های مورد بررسی ژنوتیپ FDIR19B3021 برای کشت زمستانه چغندرقند در مناطق گرم استان خراسان رضوی پیشنهاد می شود. نتایج این تحقیق نشان داد که امکان این کشت در مناطق مساعد وجود داشته و برای صفات اجزای عملکرد بین ژنوتیپ های مختلف تنوع ژنتیکی وجود دارد.

مولفه های فیزیولوژیکی رشد رقم های ایرانی و خارجی چغندرقند طی دو سال زراعی 1398 و 1399 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی مطهری (کمال شهر کرج) مورد مطالعه قرار گرفت. تعداد 10 رقم ایرانی و خارجی چغندرقند در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار کشت شدند. نتایج نشان داد که میزان تولید ماده خشک کل در بین رقم های ایرانی و خارجی تفاوتی نشان نداد اما، میانگین نسبت وزن خشک ریشه به اندام هوایی (R/S) در رقم های خارجی (1/496) به نحو معنی داری معادل 18درصد بیش از رقم های ایرانی (1/268) شد. با توجه به این موضوع که رقم های ایرانی بر اساس اندازه گیری نسبت وزن برگ (LWR)، معادل 5/6 درصد پربرگ تر از رقم های خارجی بودند، حداکثر شاخص سطح برگ رقم های ایرانی (2/66) نسبت به رقم های خارجی (2/33) بیشتر بود اما، کارآیی سطح برگ در فتوسنتز (NAR) در رقم های خارجی (83/17 گرم در مترمربع در روز) معادل 8/18 درصد بیش از رقم های ایرانی (15/01 گرم در مترمربع در روز) بود. از همین رو، به طور میانگین تولید هر گرم ماده خشک در رقم های خارجی و ایرانی نیازمند 18/7 و 22/1 سانتی مترمربع سطح برگ بود و نشان داد که تولید هر گرم ماده خشک در رقم های خارجی به15/7 درصد سطح برگ کمتری نسبت به رقم های ایرانی نیاز دارد. در نهایت، در این مطالعه از مولفه نسبت سطح برگ برای وزن خشک ریشه (RtLAR) جهت نشان دادن کارآیی سطح برگ برای تولید ماده خشک ریشه استفاده شد. بر همین اساس، میانگین سطح برگ موردنیاز برای تولید هر گرم ماده خشک ریشه در رقم های خارجی و ایرانی به ترتیب معادل 46/43 و 57/51 سانتی مترمربع برآورد شد. در مجموع، رقم های ایرانی با وجود تولید ماده خشک مشابه با رقم های خارجی، به دلیل ضعف در هدایت مواد ساخته شده به منبع اقتصادی (ریشه) امکان دستیابی به عملکرد مشابه وجود ندارد که اصلاح آن مستلزم بهبود نسبت R/S در رقم های ایرانی از طریق کاهش تولید اندام های هوایی و بهبود میزان آسیمیلاسیون در واحد سطح برگ است.

از آن جایی که مهم ترین پارامترهای اقلیمی موثر بر کشت چغندرقند پاییزه دما و بارش است، جهت بررسی آگروکلیمایی کشت چغندرقند از آمار دماهای روزانه ایستگاه های منتخب با طول دوره آماری 16 ساله (1384-1399) و داده های بارش سالانه برای محاسبه و تحلیل های آگروکلیمایی استفاده شد. به این منظور از روش های ارزیابی پتانسیل گرمایی، انحراف از شرایط بهینه، شاخص درجه روزهای فعال (GDD) استفاده گردیده است. ارزیابی پتانسیل گرمایی بر اساس آستانه 5 و 10 درجه سانتی گراد در سطح ایستگاه های استان لرستان نشان داد ایستگاه پلدختر و کوهدشت دارای بیشترین واحد حرارتی تجمعی، و ایستگاه ازنا دارای کمترین واحد حرارتی تجمعی بودند. در استان ایلام ایستگاه دهلران و مهران دارای بیشترین واحد حرارتی تجمعی و ایستگاه ایوان کمترین واحد حرارتی تجمعی را داشتند، بر اساس تحلیل انحراف از شرایط بهینه در استان لرستان ایستگاه پلدختر دارای کمترین انحراف از شرایط بهینه به میزان (27/73-) بود و در استان ایلام ایستگاه دهلران (29/17-) دارای کمترین انحراف از شرایط بهینه بود. تاریخ کاشت در ایستگاه ها بر اساس دمای پاییزه در نظر گرفته شد. هم چنین نتایج شاخص درجه روزهای فعال نشان داد زمان مناسب برای جوانه زدن چغندرقند پاییزه در استان لرستان ایستگاه پلدختر تاریخ 12 مهر و در استان ایلام ایستگاه دهلران تاریخ 13 مهر بود. از نظر مناطق مناسب کاشت در استان لرستان مناطق جنوب و جنوب شرق در شهرستان های پلدختر و کوهدشت مناسب ترین منطقه مشخص شدند و در استان ایلام مناطق جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی در شهرستان های دهلران و مهران مناسب ترین مناطق بودند.

اثر پرتوگاما روی بذر و تنش آبی برعملکرد کمی و کیفی در ژنوتیپ های مختلف چغندرقند در دو مکان قم و اسلامشهر بررسی شد. آزمایش به صورت اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا درآمد. فاکتور آبیاری شامل دو سطح (نرمال و تنش کم آبیاری) بود که در کرت اصلی قرار گرفت و فاکتور دوم شامل ژنوتیپ (اکباتان، مطهر، پایا و مادری پایا) و فاکتور سوم پرتودهی پرتوگاما بر روی بذر (شاهد، 50، 100، 200 و 400 گری) بودند که در کرت های فرعی قرار گرفتند. نتایج نشان داد بین دو مکان مورد ارزیابی اختلاف معنی داری برای اکثر صفات وجود داشت به صورتی که مکان اسلامشهر عملکردریشه بالاتر و شرایط مطلوب تری را نسبت به مکان قم داشت. بررسی اثرات متقابل میزان آبیاری× ژنوتیپ بر روی عملکرد شکرسفید نشان داد در آبیاری نرمال، بیش ترین مقدار این صفت را ارقام اکباتان، مطهر و پایا داشتند که از نظر آماری در یک گروه قرار گرفتند. در حالی که در شرایط تنش، رقم پایا بیش ترین عملکرد شکرسفید را داشت. بررسی نتایج هم چنین نشان داد کاربرد پرتوگاما با دز 100 گری در چغندرقند، باعث افزایش عملکرد شکرسفید ریشه، کم ترین مقدار عملکرد شکرسفید ریشه، مربوط به دز 400 گری بود. بنابراین استفاده از دزهای مناسب پرتوگاما می تواند در افزایش عملکرد چغندرقند نقش داشته باشد.

محیط و ژنوتیپ گیاه مادری بر صفات کمی و کیفی بذر چغندرقند تاثیر می گذارد. در این تحقیق اثر پایه ‏مادری و عوامل محیطی بر درصد وزنی عملکرد در طبقات اندازه های مختلف بذر، جوانه زنی و پوکی بذر 12 سینگل کراس چغندرقند مطالعه شد. سینگل کراس ها از تلاقی دوازده پایه مادری نرعقیم با یک پایه پدری تهیه شدند. این تحقیق در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار طی سال های 1393 و 1394در کرج انجام شد. نتایج نشان داد که علاوه بر ژنوتیپ، شرایط نامناسب محیط تولید بذر باعث افزایش وزن هزار دانه می شود. این افزایش در اثر رشد بیشتر وزن پریکارپ بود. اثر ژنوتیپ بر وزن جنین بذر موثر بود. همچنین وزن جنین و نسبت وزن جنین به پریکارپ بذر چغندرقند، تحت تاثیر شرایط محیط تولید بذر قرار گرفت. وزن جنین درسال 1393 و 1394 به ترتیب 2/91 و 2/26 میلی گرم بود. در نتیجه نسبت وزن جنین به پریکارپ در سال 1393 با 0/49 به 0/29 در سال 1394 کاهش یافت. علاوه بر ژنوتیپ، شرایط محیط تولید بذر در افزایش درصد پوکی بذر چغندرقند تاثیر مثبت داشت. میانگین پوکی بذور تولیدی در کرج در سال 1393 و 1394 به ترتیب 10 و 32 درصد بود. با کاهش وزن خشک پریکارپ، افزایش وزن جنین و نسبت وزن جنین به پریکارپ، سرعت جوانه زنی و میانگین زمان جوانه زنی بذر چغندرقند به ترتیب افزایش و کاهش یافت.

به منظور بررسی کارایی دو علف کش سس آوت (پروپیزامید SC 50%) و استمت (اتوفومزات SC 50%) و اختلاط آنها با برخی از علف کش های رایج چغندرقند در کنترل سس و سایر علف های هرز (باریک برگ و پهن برگ) و هم چنین اثر بقایای آنها بر محصول بعد یعنی گندم، آزمایشی در کرج طی سال 1395- 1394 در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 17 تیمار و چهار تکرار اجرا شد. تیمارهای آزمایش شامل: پروپیزامید 2، 2/5 و 3 لیتر در هکتار از ماده تجاری، اتوفومزات 1/5، 2 و 2/5 لیتر در هکتار از ماده تجاری، بتانال پراگرس ااف (فن ‍ مدیفام+دس مدیفام+اتوفومزات) سه لیتر در هکتار از ماده تجاری، گالانت سوپر (هالوکسی فوپ آرمتیل) یک لیتر در هکتار از ماده تجاری، اختلاط دو علف کش (فن مدیفام+دس مدیفام+اتوفومزات) و هالوکسی فوپ آرمتیل با پروپیزامید و اتوفومزات در دوزهای توصیه شده و 25 درصد کمتر از دوز توصیه شده و شاهد بدون کنترل علف های هرز. سمپاشی در مرحله دو تا چهار برگی چغندرقند و قبل از اتصال سس انجام شد. نتایج بیانگر اثر معنی دار تیمارهای علف کش و اختلاط آنها بر وزن تر و خشک سس و سایر علف های هرز و همچنین عملکردریشه چغندرقند است. پروپیزامید دو لیتر در هکتار به عنوان بهترین تیمار، منجربه کاهش 99 درصدی وزن خشک سس شد. پروپیزامید و اتوفومزات کارایی مناسبی در کنترل سایر علف های هرز نداشتند و لذا باید در اختلاط با فن مدیفام+دس مدیفام+اتوفومزات و هالوکسی فوپ آرمتیل به کار روند. اختلاط اتوفومزات+ هالوکسی فوپ آرمتیل و پروپیزامید+ هالوکسی فوپ آرمتیل در دوزهای توصیه شده به ترتیب ضمن کاهش 99/8 و 98/2 درصدی در کنترل علف های هرز، بیش از 85 درصد افزایش عملکردریشه چغندرقند را موجب شدند. بررسی باقی مانده علف کش ها، بیان گر عدم اثر سوء آنها بر گندم بود. بر اساس نتایج این بررسی، بهترین تیمار برای کنترل علف های هرز مزارع چغندرقند کاربرد علف کش های پروپیزامید و اختلاط آن با بتانال پراگرس ااف و یا گالانت سوپر می باشد.

در آزمایشی، تاثیر افزودن شش غلظت (صفر، 1/0، 15/0، 2/0، 3/0 و 4/0 درصدحجمی) از سه نوع مویان (غیریونی سیتووت، کاتیونی فریگیت و آنیونی دی اکتیل) به محلول های پاشش حاوی شش دز (صفر، 375/51، 75/102، 5/205، 411، 822 گرم ماده موثره در هکتار) از فن مدیفام + دسمدیفام + اتوفومیسیت (بتانال پروگرس ا.اف.) علیه دم روباهی سبز بررسی شد. هم چنین، ویژگی های فیزیکی محلول های پاشش مزبور و قطرک 5 میکرولیتری از آنها روی سطح برگ این گیاه بررسی شد تا مکانیسم عمل مویان ها مشخص شود. غلظت میسل بحرانی مویان های سیتووت، فریگیت و دی اکتیل به ترتیب در مقادیر 2/0، 2/0 و 1/0 درصدحجمی با کشش سطحی برابر 5/31، 1/38 و 5/32 میلی نیون بر متر تشخیص داده شد. افزودن مویان ها به محلول پاشش سبب کاهش زاویه تماس قطرک با سطح برگ، افزایش مساحت خیس شده برگ با قطرک، کاهش مدت زمان تبخیر قطرک از سطح برگ، کاهش اندازه قطرات پاشش، افزایش مساحت خیس شده کاغذحساس به رطوبت با محلول پاشش و افزایش کارایی علف کش علیه دم روباهی سبز شد که تماما وابسته به غلظت مویان ها بود. عملکرد مویان ها به صورت دی اکتیل > سیتووت > فریگیت رتبه بندی شد. غلظت های بالاتر از 2/0 و 15/0 درصدحجمی از مویان های سیتووت و دی اکتیل تاثیری در بهبود کارایی علف کش نداشت؛ لذا، نتیجه کاربرد غلظت های بالاتر فقط تحمیل هزینه مویان اضافی است. در مورد مویان فریگیت، غلظت های بالاتر از 15/0 درصدحجمی سبب کاهش کارایی علف کش شد؛ لذا، نتیجه کاربرد غلظت های بالاتر نه تنها اتلاف هزینه مویان اضافی، بلکه هزینه خسارت علف های هرز به عملکرد چغندرقند به واسطه کاهش کارایی علف کش نیز هست.