نشریه آینه پژوهش
سال سی و سوم شماره 4 (پیاپی 196، مهر و آبان 1401)

نویسنده در نوشتار حاضر در قالب سی و یکمین سلسله انتشارات با عنوان نسخه خوانی، متن چند نسخه را مورد مداقهقرار داده است. این متون بدین شرح اند:حکایتی عبرت آموز از شیخ علی خان زنگنه وزیر قدرتمند صفویدو حکایت دیگر در همان باب از میرزا حبیب الله صدر و سلطانحسین بایقرادو نامه به مدیره و معلمه مدرسه دخترانه از سال 1335گزارش و سفرنامه حج از سال 1124نامه فرهاد میرزا در باره کشتی کهنه ای که به حج رفته بوده و باقیماجرامطایبه خاقان خلد آشیان با جناب میرزا اعلی الله مقامهما» رستم خان « اندر هجو یکی از فرماندهان سپاه شاه سلطان حسینشاه طهماسب و فرمان برای تکثیر نسخ آثار محقق کرکیدو سند در باره زخمی شدن ملاآقا دربندی توسط بابیهسندی از کارگزاری ایران در بغداد از سال 1277 قیادداشت های روی نسخه ای از ملل و نحل

نویسنده در نوشتار حاضر، به دنبال پاسخ به علل بیاقبالی دربار غزنویان به شاهنامه فردوسی است. وی در راستایتحقق این هدف، علل و احتمالات مطرح شده در متون پیراموناین مسیله را عنوان داشته و در بوته نقد و بررسی قرار می دهد. بهزعم نویسنده، این امر ریشه در مسیله ای سیاسی داشته است. بهاین ترتیب، اختلاف محمود غزنوی و فردوسی را اختلافی سیاسی اظهار می دارد.

این مقاله ترجمه ای است از فصل اول کتاب عربی قرآنی، اثر مارین فان پوتن که به تازگی منتشر شده است. این اثر دوره جدیدی را در مطالعات تاریخی زبان عربی آغاز می کند. نادرستی بسیاری از پیش فرضها در این کتاب نشان داده شده و نقص های بسیاری در آراء محققان عربی دان پیشین اصلاح شده است.

در این مقاله ابتدا به معرفی نسخ خطی روزنامه های خاطرات ناصرالدین شاه قاجار پرداخته ایم؛ پس از آن با استناد به دیگر یادداشت های قدیمی و پراکنده او که در دسترس است قدیمی ترین استفاده وی را از اصطلاح «بله شدن» نشان داده ایم و با ذکر شواهدی معنی اصطلاحی این عبارت را در یادداشت ها و کلام او مشخص کرده ایم. بعد از آن در قالب جدولی رویکرد افرادی را که به خوانش و چاپ یادداشت های ناصرالدین شاه اقدام کرده اند بررسی کرده ایم و نشان داده ایم مهم ترین علت ناآگاهی از تلفظ دقیق و در نتیجه معنی مناسب واژه «بله» در طول 20 سال اخیر و ایجاد اختلاف نظر بین محققان، حذف ها، بدخوانی ها و بی توجهی هایی است که از سوی آنان در این یادداشت ها صورت گرفته است؛ در ادامه با استناد به اصل دستخط شاه برای نخستین بار تلفظ دقیق این واژه را روشن کرده ایم و در نهایت درباره معنی لغوی آن بحث کرده ایم. روش ما در این پژوهش توصیفی تحلیلی آماری است.

مقاله حاضر ضمن معرفی مختصری از پیشینه و تصویرسازی اماکن مقدس شیعی به صورت طومارهای افقی و عمودی به معرفی یکی از طومارهای نویافته چاپ سنگی در این موضوع می پردازد که طی آن تصاویر اماکن مقدس شیعی از مکه تا مشهد مقدس به تصویر کشیده است و با اشعار چاووشی به صورت کتیبه هایی در اطراف آن سیر زیارت های شیعیان را در شهرهای مکه، مدینه، نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، قم و مشهد روایت می کند.

در دومین شماره از «یادداشت های شاهنامه» درباره لغات براه و گنداور و سابقه دو تعبیر «مرغ بپر» و «خروشی خروشیدم» بحث خواهیم کرد و اشاراتی نیز خواهیم نمود به معانی رمزی جامه سپید سیاوش در هنگام عبور او از آتش.

این نوشته ترجمه ای است از مدخل «زندیق» در تحریر دوم دایرهالمعارف اسلام و مروری است کلی بر اشتقاق و سابقه و معنای لفظ زندیق (که نویسنده به اصل آرمانی/ آرامی آن معتقد است)، تاریخ اجمالی مانویت و فرقه های آن در ادوار پس از اسلام، ارزش روایات مسلمانان درباره مانویت و شااره به بعضی زندیقان معروف.

دیوان اشعار منوچهری دامغانی، سراینده سده پنجم هجری، تاکنون چندین بار تصحیح شده است؛ اما مشکلات این دیوان همچنان پابرجاست؛ مشکلاتی که بیشتر متاثر از نبود دستنویسی معتبر و اصیل از دیوان این شاعر است. سبک ویژه و خاص شاعر در سرودن اشعار و نیز تازی گرایی او، چه در لفظ و چه در معنا، یافتن صورت اصیل ابیات را در همین دستنویس های بسیار متاخر و اغلب نامعتبر دشوار کرده است. نگارنده در مقاله پیش رو کوشیده است با کمک گرفتن از نسخی که از اصلات و اعتبار نسبی برخوردارند و تا حد زیادی از امروزی شدن و گشتگی ها و تصحیف ها در امان مانده اند، پیشنهادهایی درباره چندین بیت از دیوان به دست دهد. در هر مورد، ضبط تمام چاپ های موجود از دیوان منوچهری نقد و بررسی شده است.

نصیرالدین علی بن محمد کاشانی معروف به نصیرالدین حلی از جمله متکلمان و فیلسوفان قرن هفتم و هشتم در منطقه حله است. به جز رساله النکات، باقی آثار او حاشیه و تعلیقاتی بر آثار کلامی، منطقی و فلسفی اندیشمندانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، قاضی بیضاوی، شمس الدین اصفهانی و قطب الدین رازی است. محقق گرامی جناب آقای عطایی نظری در مقاله ای تحت عنوان «نصیرالدین کاشانی و نگاشته های کلامی او» به معرفی وی و آثاری که تابحال از او شناخته شده بود، پرداخته است. در این نوشتار سعی شده است نسخه های تازه یافته از تالیفات نصیرالدین کاشانی نظیر النکات، حاشیه تسدید القواعد، حاشیه طوالع، حاشیه شرح اشارات، حاشیه شرح شمسیه معرفی و بررسی گردد.

مطالعات شیعه شناسی در ایران به معنای نگارش از تاریخ و فرهنگ شیعه، پدیده ای نوظهور است که پس از مشروطه و تدریجا ایجاد شد. بخشی از آن به دنبال انتقادهایی است که در ادبیات جدید از گذشته تشیع مطرح شد و اوج آن در نوشته کسروی و حکمی زاده بود. با توزیع کتاب شیعیگری، بسیاری از علما شیعه تلاش کردند خارج از روال سنتی و کلامی، به تحقیق درباره شیعه بپردازند. به همین دلیل کتاب هایی تحت عنوان تاریخ شیعه و عناوین مشابه در ایران و عراق نوشته شد. برخی از آنها متاثر از جریان های فکری تاریخی جهان عرب بود؛ اما در ایران به ویژه آثار ناظر به انتقادهایی بود که رواج یافته بود. کتابی در دو جلد با عنوان «شیعه در اسلام» در سال های 1328 1329 منتشر شد که در نقد کسروی بود. علامه طباطبایی هم با نگارش «شیعه در اسلام» این مطالعات را عمومی تر کرد و ترجمه آن به انگلیسی به سبب فراگیرشدن این مطالعات شد. در این مقاله به سیر این نگارش ها پرداخته شده است.

میرزا محمد اخباری (م 1232 ق) از چهره های سرشناس جریان اخباری گری است که آرای او در مخالفت با اجتهاد کم و بیش مورد مطالعه قرار گرفته است؛ اما او آثاری در حکمت و عرفان و آرایی در فلسفه دارد که تاکنون به دید پژوهشگران نیامده است. در این مقاله با مطالعه بخش هایی از یکی از این دست آثار او با عنوان مجالی المجالی، برخی آرای فلسفی او را از نظر خواهیم گذراند. مجالی المجالی شرحی است بر رساله دیگری از میرزامحمد به نام مجالی الانوار که آن را در سال 1222ق. به ملا علی نوری م 1246ق. عرضه کرد و او ملاحظاتی انتقادی درباره محتوای رساله بر حواشی آن نگاشت. میرزا محمد در پاسخ به این انتقادها و شرح گفتار خود، رساله ای با نام مجالی المجالی نوشت. در این مقاله آرای میرزا محمد و انتقادات ملا علی نوری به نظرات میرزا درباره مادی بودن عالم مثال، مقوله بودن حرکت و رای او در باب اصالت وجود و ماهیت گزارش شده است. این آرای میرزا محمد با اصطلاحات و آرای رایج نزد فلاسفه تفاوت ها و تضادهایی دارد. میرزا محمد اخباری از میان فیلسوفان پیش از خود، آشکار تحت تاثیر میرداماد است.

نویسنده در نوشتار پیش رو در تلاش است ترجمه قرآن جناب آقای حدادعادل را در بوته نقد و بررسی قرار دهد. وی در راستای این هدف، با بیان آیات 38 تا پایان سوره مایده، نکات انتقادی خود را نسبت به ترجمه بیان کرده و سپس دیدگاه خود را مطرح می سازد.

این نوشته درباره منابع ابوعلی مسکویه رازی در تالیف کتاب تهذیب الاخلاق است و نویسنده کوشیده است که تا آنجا که منابع اجازه می دهند، دریابد که آبشخورهای مسکویه آثار و شروح کدام فیلسوفان ارسطویی یا افلاطونی بوده است و جمع و تلفیقی که مسکویه در اینجا بین آراء افلاطونیان و ارسطوییان در مسیله اخلاق و شرح کتاب اخلاق نیکوماخوس ارسطو کرده و گاهی در آثار موجود یونانی نمی توان نظیر دقیق آنها را یافت، ریشه در کجا دارد و احیانا نوآوری های اندک او در کجاست.

نگاهی به تحقیق النهایه مقاله ای توصیفی انتقادی بر النهایه شیخ طوسی (رحمه الله) است که اخیرا با تحقیق و تصحیح موسسه پیام امام هادی (ع) منتشر شده است. نگارشگر در این مقاله می کوشد ضمن معرفی و تبیین شاخصه های اصلی کتاب النهایه، اهم تحقیقات انجام شده و ملاحظاتی در امر تحقیق را یادآور شود و از این رهگذر پیشنهادها و راهکارهایی برای تحقیقات پیش رو بیان کند. اختصار، استشهاد و ایضاح مطالب بیان شده از ویژگی های این نوشتار است که با هدف معرفی نشر جدید النهایه به فرهیختگان پژوهش محور و فقه پژوهان متن محور صورت گرفته است.

دیوان مسعود سعد سلمان یکی از مهم ترین متن های تاریخ زبان و ادب فارسی است که از جنبه های گوناگون تاریخی و زبانی و لغوی سزاوار توجه و بررسی است. این متن گران سنگ با همه خطاهایی که در نقل و کتابت آن رخ داده است، سند استواری است که استادی و مهارت مسعود سعد سلمان را در به نظم درآوردن سخن فارسی و سرودن شعرهای اثرگذار نشان می دهد. دیوان مسعود سعد تاکنون بارها به چاپ رسیده است. بهترین تصحیح آن به همت محمد مهیار ده سال پیش منتشر شد و مورد توجه خوانندگان و پژوهشگران قرار گرفت. محمد مهیار پس از انتشاردادن این متن، جستجو در نسخه ها و سندهای دربردارنده سروده های مسعود سعد را کنار نگذاشت و با بررسی منابع جدید و مطالعه نقدها و بررسی های منتشرشده و نیز بازنگری در ضبط برخی از بیت ها، ویراست دیگری از دیوان موردنظر به دست داد. در ویراست جدید پاره ای از خطاها برطرف شده است و بر اساس جنگ ها و منابع جنبی تصحیح، بیت های تازه ای وارد متن شده. به نظر نگارنده، ویراست کنونی بهترین ویراست دیوان مسعود سعد است؛ اما برای بهبود کار و رسیدن به اصیل ترین شکل سروده های مسعود سعد همچنان می توان گام هایی برداشت و اصلاحاتی را اعمال کرد. آنچه در سطرهای زیر از نظر خوانندگان می گذرد، دربردارنده نکته ها و پیشنهادهایی است که در مطالعه اجمالی ویراست موردنظر به ذهن نگارنده رسیده است.