مجله مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث
پیاپی 19 (پاییز و زمستان 1401)

مشهور میان دانشمندان اسلامی این است که نظام تقویمی مورد تایید قرآن، نظام قمری است. حتی برخی از علما بر این باورند که نه تنها تقویم شمسی مدنظر قران نیست، بلکه مشروعیت هم ندارد چون بنای اسلام بر اساس آیه کریمه «إن عده الشهور عند الله اثنا عشر شهرا فی‏ کتاب الله (توبه: 36)»، بر تقویم قمری است و هرگونه تقویم دیگری مطرود است. در این مقاله بر آنیم تا اعلام کنیم گاه شمار شمسی نیز دست کم در کنار تقویم قمری از اعتبار خود برخوردار است. زیرا گرچه از منظر قرآن فلسفه منازل قمر، ابزار محاسبه، سنین و تاریخ نگاری است. لیکن با تعابیری مثل جریان شمس و قمر، مدار شمس و قمر، پدیدارشان فصول، تغییرات صیف و شتا، اختلاف شب و روز، ولوج روز و شب، مشارق و مغارب که در ارتباط با خورشید و ماه به عنوان دو آیت الهی است، مشعر به اعتبار، تقویم شمسی است. در این مقاله سعی بر آن است تا آیات مربوط با حرکت شمس و قمر به عنوان دو عامل زمان ساز، با روش نقلی (روش تحقیق)، نگاه قرآن از رهگذر تفاسیر فریقین (منابع تحقیق) به پژوهش بپردازیم تا موضع قرآن نسبت به تقویم شمسی تبیین شود. (هدف تحقیق). با بررسی های صورت گرفته ما را به این نتیجه رهنمون می سازد که قرآن با تعبیر منازل قمر و عده الشهور، دلالت بر چرخه دوازده ماهه قمری و مبنای اعمال دینی است. اما در کنار این حقیقت، واقعیت دیگری به نام تقویم شمسی نیز موردتوجه خود دارد و هیچ گاه درصدد بی اعتباری داده های تقویمی شمسی نیست. (یافته تحقیق). تقویمی که برای امور اجرایی، سیاسی واداری کشور و نیز امور معاشی و معادی انسان ها کارایی دارد.

یکی از روش‎های مهم در تفسیر، روش تفسیر علمی است که به کمک آن اعجاز علمی قرآن نیز ثابت می‎شود، مفسران بسیاری بویژه در قرن حاضر، در این راه قدم گذارده اند. روش تحقیق: این نگاشته با روش تحلیل لفظ و محتوا و رویکرد مقایسه‎ای، نظرگاه دو مفسر گرانقدر جهان تشیع یعنی آیت الله طالقانی و علامه طباطبایی در تفسیر علمی آیات را مورد بررسی قرار داد. یافته ‎ها: این بررسی نشان داد آیت الله طالقانی در تلاش است با تبیین آیات علمی و تطبیق یافته های علمی روز بر آیات قرآن، بین علم و دین پیوند برقرار سازد، علامه طباطبایی نیز به تبیین و تفسیر آیات علمی قرآن و تبیین پدیده های طبیعی همت گماشته و بسیار با احتیاط و با نظرداشت سیاق و سباق، به تفسیر علمی آیات پرداخته، اما در این میان، آسیب‎هایی متوجه تفسیر پرتوی از قرآن شده که در المیزان مشاهده نمی‎شود، از جمله تطبیق آیات قرآن بر نظریاتی که هنوز اثبات قطعی نشده مثل نظریه داروین، آسمآن‏های نه گانه و مواردی از این دست، همچنین دور شدن از دلالت های لفظی آیات و برشماری مصادیقی برای آیات که بسیار بعید می نماید؛ مانند نظریه وراثت در آیه 34 آل عمران و 233 بقره، حمل معنای "ناصیه" بر مغز در آیه 56 هود، به قرینه معنای مجازی آیه ناصیه در 16 علق، نظرداشت معنای "آنچه" برای "ما"ی موصوله در آیه 6 سوره شمس، در حالی که منظور از "ما" ذات باری تعالی است و مواردی از این دست، اما المیزان از چنین مواردی پیراسته است.

در دین اسلام، شرک ورزیدن به خداوند متعال از گناهان کبیره محسوب می‎شود و اهمیت این موضوع تا جایی است که قرآن کریم می‎فرماید: «إن الله لا یغفر ان یشرک به ویغفر ما دون ذلک لمن یشاء ومن یشرک بالله فقد افتری إثما عظیما» (نساء: 48). درآیه 89 سوره مبارکه اعراف، پس ازاینکه حضرت شعیب  به قوم خود می‎فرماید: «وما یکون لنا ان نعود فیها»، عبارتی را بیان می‎فرماید که شبهه برانگیز است.ایشان بلافاصله پس ازجمله ذکرشده، می‎فرمایند: «إلا ان یشاء الله ربنا»؛ این جمله این مفهوم را به ذهن متبادر می‎کند که حضرت شعیبm ویاران وی درصورتی که خداوند اراده کند، به آیین کفر بازمی گردند و از این مطلب مهم تر این نکته است که خداوند در شرایطی به کفر امر می‎فرماید. این مطلب، با آموزه‎ه ای ادیان آسمانی به ویژه قرآن و سنت در تضاد است.مفسرین تلاش کرده اند به این شبهه پاسخ دهند ولی هرکدام به قسمتی از پاسخ پرداخته اند و جمع بندی کاملی انجام نشده است. در مقاله پیش رو دلایل متقنی را در رد این شبهه بر اساس روش توصیفی-تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‎ ای ارایه خواهیم داد.

آیه نوزدهم سوره توبه، مشهور به آیه «صادقین» است. شان نزول آن، بیان فضلت وبرتری پیامبر اسلامj است. شماری از مفسرین امامیه معتقدند که بر پایه ی دلالت التزامی و توسع معنایی، این آیه را می‎توان دال بر عصمت ایمه اطهارنیز قلمداد نمود. لازم به ذکر است که در میان مذاهب اسلامی مذهب امامیه قایل به عصمت امامان هستند. ازنظر امامیه همه امامان معصوم اند ولیکن زیدیه عصمت را منحصر به اصحاب کساء دانسته و به ایمه ی دیگر قابل تسری نمی‎دانند. هردو گروه نیز استدلال های خاص خود رادارند. مقاله پیش رو، تلاش می‎کند بر پایه ی تفسیر تطبیقی آیه «صادقین» به این پرسش که آیا می‎توان بر مبنای این آیه، طبق تفاسیر امامیه و زیدیه، استدلال متقن و موجهی برای عصمت ایمه اهل البیت ارایه نمود یا خیر؟ نشان خواهد داد که استدلال امامیه بر اساس این آیه در راستای اثبات عصمت ایمه ی اهل البیت و گستره شمول آن، قابل دفاع تر از دیدگاه زیدیه است که عصمت را منحصر به اصحاب کساء می‎دانند.

جامعیت قرآن در شمار مبانی دلالی تفسیر قرآن کریم قلمداد می‎شود. به سبب اهمیت این موضوع، مفسران و اندیشمندان قرآنی به تبیین چیستی و بررسی آن پرداخته ‎اند که در این میان بررسی تطبیقی دیدگاه علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی به عنوان مفسران تاثیرگذار و صاحب منهج و روش شناخته شده حایز اهمیت هست. با توجه به چهار نظر و دیدگا‎ه حداکثری، حداقلی، اعتدالی و مقایسه‎ای که در این زمینه وجود دارد؛ در این نوشتار به بررسی تقریرات مختلف نظر علامه طباطبایی که در تفسیر المیزان به آن‏ها اشاره کرده اند، پرداخته می‎شود و با جمع‎بندی آن‏ها، دیدگاه اعتدالی را به ایشان نسبت می‎دهیم. همه تقریراتی که علامه طباطبایی به آن‏ها اشاره کرده اند را می‎توان در عبارت ذیل جمع نمود که مراد ایشان از جامعیت قرآن این است که: «با توجه به هدف هدایتی قرآن، جامعیت آن متناسب با برآوردن نیازهای هدایتی قرآن و تامین سعادت دنیوی و اخروی آن به عنوان آخرین کتاب آسمانی، هست.» همچنین با بررسی نظر آیت الله جوادی آملی و تفصیلی که به آن پرداخته اند، نظر ایشان به دو قسم مقام لفظی و جمعی تقسیم می‎شود که در ظاهر قرآن با نظر علامه یکسان و طبق مقام جمعی حقیقت قرآن، متفاوت با دیدگاه علامه طباطبایی هست؛ ایشان در مقام جمعی با کمک روایات و تکیه بر چهار شاهد قایل به دیدگاه حداکثری از قرآن شده‎اند و نظری برخلاف علامه طباطبایی ارایه داده، با نقدی که بر کلام استادشان داشته‎اند، آن را رد کرده‎اند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی به این مسیله می پردازد.

«جری و تطبیق» آیات قرآن، یکی از مسایل مهم، در علم تفسیر است. اصطلاح «جری و تطبیق» بدین معنا، که هیچ آیه ‎ای از قرآن در زمان و مکان محصور نمی ماند، بلکه در هر موردی که با مورد نزول ، ازنظر ملاک و مناط یکسان باشد، جاری می‎شود که درواقع اصطلاحی برگرفته از روایات اهل بیت است، در نظر ابتدایی، گمان می‏رود که روایت جری، شمول آیه را به مورد تطبیق شده در روایت، محدود نموده است، حال آنکه این تطبیقات در روایات از باب ذکر مصادیق آیه هست و هرگز آیه به آن تطبیقات، محدود نمی‏گردد. ادله حجیت این قاعده، علاوه از دلیل عقلی، عمده دلایل آن روایات است. در این مقاله تلاش شده با بررسی تطبیقی ادله و دیدگاه‎ های فریقین، مفاد این قاعده همانند شیعه، نزد اهل سنت نیز اثبات گردد، مفسرین اهل سنت گرچه اصطلاح «جری و تطبیق» را به کار نبرده اند اما مفاد آن را باور داشته و دارند؛ چون با این قاعده جاودانگی قرآن، و نقش هدایتی آن در جامعه بشری، توجیه پذیر است. اندیشمندان اهل سنت برای سرایت حکم آیه، از زمان نزول به موارد مشابه و هم نظیر، در بستر زمان بجای قاعده جری، راهکارهای عموم نص، عموم معنایی و امثال آن را ارایه می کنند.