نشریه مطالعات نقد ادبی
پیاپی 23 (تابستان 1390)

جلال آل احمد از نویسندگان پرکار دهه ی چهل ه.ش در آثار خود، بارها مسایل اجتماعی، سیاسی و عقیدتی را به چالش کشیده است؛ انتقاد از مسایل جامعه نه تنها در مقالات و سایر نوشته های او، بلکه در داستان های کوتاهش نیز نمود دارد. از پنج مجموعه ی داستان کوتاه چاپ شده از وی، چهار مجموع دارای داستان هایی بهره مند از عناصر طنز هستند؛ آل احمد در این مجموعه ها فلاکت و عقب ماندگی عوام، رواج باورهای خرافی، بی اعتنایی افراد نسبت به اجتماع و شهروندان، سیاست بازی و روش های نامطلوب مبارزه برای رسیدن به شهرت، از بین رفتن اصالت های فرهنگی و تعصبات دینی را در قالب داستان مورد انتقاد قرار می دهد و برای مطرح کردن این موضوعات، مانند بسیاری از آثار انتقادی دیگر از قالب طنز استفاده می کند. آل احمد، افزون بر بهره گیری از طنز در درون مایه ی داستان هایش، از طنز کلامی (طنز در بیان راوی داستان یا شخصیت های اصلی آن) نیز استفاده می کند و برای این منظور سازوکارهای طنزآفرینی را در خدمت داستان قرار می دهد که عبارتند از: کنایات و تعابیر عامیانه، تشبیهات طنزآمیز، استعاره، تضاد، تکرار، اغراق (بزرگ نمایی)، تحقیر (خردنمایی)، پارادوکس، جناس، ایهام تناسب، تشخیص، حسن تعلیل و صنعت عکس (در حوزه ی بلاغت) و درهم آمیختگی گونه های مختلف زبانی، درهم شکستن قراردادهای همنشینی و (در حوزه ی دستور زبان) و نقیضه سازی.

شیخ محمود شبستری - شاعر ، قرن 7و8 ه.ق - در مثنوی گلشن راز و شیخ شهاب الدین ابراهیم گلشنی - شاعراستانبولی قرن 9و10 ه.ق - در مثنوی ازهار گلشن به نظام عرفانی «وحدت وجود» تاکید داشته اند . درحقیقت این دو شاعر مثنوی خویش را بر پایه مباحث حکیمانه فلسفی استوار گردانیده و آن را با مراحل سیر و سلوک قلبی عرفا مطابقت داده و به آن آهنگی یگانه بخشیده اند ،آنان برهان و عرفان را در پرتو معارف قرآنی در یک هیات وحدانی در قالب نظم و به زبان رمز بیان داشته اند. در این مقاله ابتدا ضمن معرفی اجمالی دو اثر از تاثیر وتاثر شاعران از یکدیگر سخن به میان آمده و سپس دیدگاه های مشترک هر دو شیخ در دو بعد صوری و معنوی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و درحد امکان تمامی مضامین مشابه جمع آوری شده به انضمام آن در باب اصطلاحات عرفانی همچون وحدت وجود ،تجلی،فنا و بقا توضیحاتی ارایه گردیده است ،که برای نفوذ به اندیشه ها و حل دشواریها و ابهام ابیات مثنوی هردو شیخ مفید است .

رمانهای آموزشی درقرن نوزده فرانسه از جمله رمانهای ریالیستی می باشند که به خواننده واقعیت را همان گونه که هست نشان می دهند. این نوع از رمانها به عنوان وسیله ای جهت تجزیه و تحلیل اشکال مذهبی٬ سیاسی و اقتصادی قرن نوزده به حساب می آیند. این جستجو و کنکاش اجتماعی توسط قهرمان این رمانها صورت می گیرد٬ قهرمانی که سعی دارد در جامعه ی به هم ریخته و آشفته سیاسی و اجتماعی قرن نوزده مراحل پیشرفت و ترقی را طی نموده موفق گردد. نگارنده در این مقاله سعی دارد عواملی را که در شکل گیری و پیشرفت قهرمان موثر بوده اند و شخصیت او را تحت تاثیر قرار داده اند به تصویر و نقد بکشاند و برای خواننده این عوامل و تاثیر آنها را به ترتیب رمانهایی که مورد بررسی قرار می گیرد آشکار سازد.

لیو اشتراوس فیلسوف آلمانی تبار آمریکایی در نقد خویش بر مدرنیته بر تعلیم و تربیت لیبرالی نیز انتقاداتی جدی وارد می آورد. اشتراوس از آن رو که برآن است جامعه لیبرالی محصول تعلیم و تربیت لیبرالی است لذا نفی نخبگان و اندیشه های بزرگ و تبدیل شدن به دموکراسی توده ای را ناشی از اشکالات این نوع از تعلیم و تربیت می داند. او دو نوع تعلیم و تربیت لیبرالی را از هم تفکیک می کند؛نخست تعلیم و تربیت اصیل لیبرالی که از منظر او قابل اعتنا و مفید است ودیگری جامعه مبتنی بر تعلیم و تربیت لیبرالی از نوع ترقی خواهی ؛ که جامعه ای متوسط است؛ جامعه ای که بنا بر تعبیر اشتراوس، گوشش به صداهای کوتاه و یا اساسا سکوت عادت کرده است و طاقت شنیدن صداهای بلند را ندارد و حتی در برابر آن ناشنواست و یا به تعبیر دیگر، چشمان آنان به نورهایی ضعیف عادت کرده و طاقت انوار مشعشع را ندارد.

مشرق زمین همواره برای روشنفکران وفلاسفه غرب، خاستگاه فرهنگ وتمدن بشری وسرچشمه حیات فکری ومعنوی انسان ها بوده است. بررسی آثار برجسته ادبی جهان، مبین تاثیر اندیشه و افکار بزرگان ادبی مشرق زمین برشخصیت های برجسته ادبی مغرب زمین است. البته افکارهرشاعر یا نویسنده ای متاثرازخلق وخوی ومحیط اجتماعی اواست؛ ازاین رو بررسی آثارادبی وتطبیق آن ها با آثارسایرملت ها می تواند منجربه شناخت افکارواندیشه های ملل مختلف ومشترکات فرهنگی شود. ادبیات به عنوان پل ارتباطی بین افکارصاحبان کلام واقشارجامعه وبعنوان آیینه تمام نمای آداب ورسوم جامعه بشری، نقش بهسزایی درتعلیم وتربیت انسان دارد، که این امریکی ازوجوه مورد تاکید در دوره روشنگری درادبیات آلمان بوده است. درادبیات فارسی نیزآثارونوشته های ارزشمندی وجود دارد که هدف آنها سوق دادن بشر به آرمانهای اخلاقی وتربیتی است. بزرگان ادبی چون سعدی ولسینگ ازجمله مربیان بزرگ اجتماعی هستند که ادبیات را در خدمت رشد و تعالی انسان درآوردند و آثارشان را وسیله ای برای تعلیم و تربیت بشریت و اصلاح جامعه قرار دادند. درمقاله حاضر نگارنده ضمن بررسی تطبیقی شماری ازحکایت های آموزنده واخلاقی گلستان سعدی وحکایت های پرمغز فابل گونه لسینگ به تاثیرادبیات به عنوان ابزاری برگسترش اخلاق درجامعه وهمچنین به بررسی شباهت های معنایی ومفهومی در اندیشه های این دو شخصیت بزرگ ادبی پرداخته است.

فونیکس پرنده ای اسطوره ای است که نحوه مرگ و تولد دوباره او به شکلی بسیار باشکوه و تاثیرگذار نماد رستاخیزی است که جاودانگی، یعنی همان آرزوی دیرینه بشر، را درپی دارد. خلق اسطوره فونیکس و چرخه زندگی و مرگ او که درواقع نوعی مرگ غیرواقعی و تخیلی را به تصویر می کشد، نشانگر نوع اندیشه انسان نسبت به مرگ و پیوند ناگسستنی عطش انسان به زندگی دوباره می باشد. نوشتار حاضر بررسی این فرآیند ازدیدگاه اسطوره ای در میان ملل مختلف و بخصوص با توجه به مفاهیم اشراق ایرانی می باشد. در این راستا تلاش بر آن است تا فرآیند تولد و مرگ این پرنده اسطوره ای را با توجه به بن مایه هایی چون پرنده بودن آن، آتشی که او را می سوزاند، خاکستری که بستر رستاخیزاو می شود، مفهوم مرگ او و بالاخره تولد دوباره اش، مورد بررسی قرار گیرد.

کاربرد اصطلاحات و موضوعات طبی توسط برخی شعرای فارسی زبان، افزوده بر آن که درونمایه شعر فارسی را غنی تر و خوانندگان را به مطالعه آثارشان راغب تر کرده، عرصه تحقیق و پژوهش در این زمینه را نیز بر اهل تحقیق، گسترده تر ساخته است. حکیم، نظامی گنجه ای از جمله گویندگانی است که ضمن آشنایی کامل با رموز سخن و فنون ادبی، از مقدمات علم پزشکی و خواص گیاهان دارویی نیز آگاهی داشته است.در این جستار، سعی شده است تا با تفحص و جست و جو در مجموعه اشعار این شاعر بزرگ زبان فارسی، مباحث مربوط به طب سنتی، شیوه های درمانی و گیاهان دارویی استخراج و با استناد به مهم ترین و اساسی ترین کتب طب اسلامی، نظیر قانون ابن سینا، ذخیره خوارزمشاهی از جرجانی، الحاوی از زکریای رازی و... مورد بررسی قرار گیرد.

این مقاله به تحلیل تشبیه از منظر تصویر و مضمون در «ناظر و منظور» پرداخته است. زیورهای بیانی نهرهایی زلالند که به آبگیر سخن جاری شده، آن را پویا و گوارا می سازند. از این رهگذر توسل به دامن تشبیه، کلام را قوی تر و تاثیر آن را بیشتر می کند. سبک وحشی بافقی کلاسیک و تصاویر در اشعارش عینی و نمایان است. تشبیهات بلیغ اضافی در بالاترین بسامد، نشان از توجه خاص شاعر به رساترین و زیباترین نوع تشبیه دارد. در تشبیهات مرسل کاربرد واژگانی نظیر: به رنگ، بر صورت، صفت، عین، آسا و... به عنوان ادات تشبیه از نشانه های سبکی شاعر محسوب می شود. زبان ساده شاعر سبب آفرینش تشبیهات حسی به حسی فراوانی می گردد. از حیث شکل، تشبیه مفروق بیشترین تصاویر را می سازند. در «ناظر و منظور» عناصر انتزاعی و شهزاده منظور بیشترین تصاویر را تشکیل می دهند. علاقه ی شاعر به محیط پیرامونش سبب می شود تا به اعتبار مشبه به، اشیا و عناصر طبیعی در هر دو اثر بیشترین تصاویر جاندار و پویا را پدید آورند. شاعر با به کارگیری عواملی نظیر: اغراق در تشبیه، تلفیق آرایه های تشخیص، تناسب، حسن تعلیل و گرایش به توصیف، تصاویری ماندگار خلق می کند. مضامین اخلاقی و حکمی ،همچنین تصاویر عاشقانه ی «ناظر و منظور» علاوه بر التذاذ ادبی و حظ عاطفی، بر اندیشه و افکار انسان نیز تاثیر گذار است.

خردگرایی یا Rationalism یا اصالت عقل ایده واندیشه ای است که بر پایه ی استدلال وتجربه مبتنی است . خواه استدلال قیاسی وخواه استدلال استقرایی باشد . عنصر خرد عنصری است که وجه تمایز آدمی از سایر جانداران زمین است وعلم که زاییده ی همین عنصر است ، سبب برتری آدمی شده است. در این نوشتار هدف بررسی جایگاه این عنصر در شعر عده ای از شاعران سبک خراسانی است . خرد گرایی در برابر طبیعت گرایی در ادبیات جایگاه ویژه ای دارد.در سبک خراسانی عنصر " غالب " طبیعت گرایی است و شاعران این سبک عمدتا وصفی دقیق از طبیعت را ارایه داده اند و همانند نقاشی آن را وصف کرده اند و در واقع هدفشان از سرودن شعر وصف طبیعت بوده است اما از این میان عده ای نیز پا را از طبیعت فراتر نهاده و تاملات ذهنی خود را در شعر مطرح ساخته اند و طبیعت گرایی را وسیله ای برای خرد گرایی قرار داده اند مانند رودکی ، فردوسی ، ناصر خسرو و خیام.