نشریه پژوهش های زبان عربی
پیاپی 7 (بهار و تابستان 1402)

اسکوپوس واژه ای یونانی به معنای هدف یا مقصد است که از دهه 1970 توسط "هانس جی ورمیر" به عنوان واژه ای فنی برای هدف و عمل ترجمه، وارد نظریات ترجمه شد. این نظریه به طور خلاصه از شش قاعده تشکییل می شود: تعیین متن مقصد توسط اهداف آن، ارایه اطلاعات در زبان مقصد متناسب با همان زبان، عدم قابلیت بازگردانی متن ترجمه شده به زبان اصلی، پیوستگی درونی، قاعده وفاداری و ترتیب اولویت.در بررسی قسمت اول سریال «الاسباط» مشاهده می شود که هرچند در برخی موارد، دقت نظرهای مناسبی از جانب مترجم اعمال شده است؛ اما کاستی هایی نیز در این اثر مشاهده می شود. برخی نقاط قوت این ترجمه عبارتند از: رعایت لحن حماسی به عنوان هدف ترجمه (قاعده نخست) ، معادل یابی برخی اصطلاحات عربی به گونه ای که صریحا قابل بازگردانی به زبان مبدا نباشد، تغییر مقوله های مناسب و تلاش برای کاستن از ناپیوستگی درونی؛ اما ضعف هایی نیز  در اثر یافت می شود که برخی از آن ها را می توان چنین نام برد: عدم رعایت علایم نگارشی و ویرایشی، گرته برداری و ترجمه تحت اللفظی، عدم آشنایی با برخی اصطلاحات، عدم رعایت پیوستگی درونی در بسیاری از موارد و بی دقتی هایی که در برخی موارد، به قاعده وفاداری آسیب زده است.

سوره فجر هشتاد و نهمین سوره قرآن است. که افزون بر مضامین اخلاقی، اجتماعی، اعتقادی و... در قالبی استوار، مخاطب را به سوی تفکر هدایت می کند و او را به سرنوشت انسان و نتیجه ی اعمال وی، متوجه می کند. در پژوهش پیشرو، با نگاهی درون متنی، بر اساس تحلیل ادبی و با روش توصیفی_تحلیلی به واکاوی 15 آیه انتهایی این سوره درچهار سطح لغوی، صرفی، نحوی و بلاغی پرداخته شده است. از جمله مهم ترین یافته های این پژوهش، عبارتنداز: دستیابی به معانی و کاربرد واژگان مهم سوره و تغییراتی که در ساختمان اصلی کلمات رخ داده و باعث دگرگونی ظاهر کلمات شده است، آشنایی با وجوه های مختلف ترکیبی و اعرابی کلمات در جملات و نیز آشنایی با اسلوب و صنعت های ادبی و بلاغی و شناخت سبک عبارات و آهنگ برآمده از سجع و جناس واژگان و پرسش های تنبیهی با رویکرد هشدار و اندرز گرفتن از سرگذشت پیشینیان و توجه دادن به حیات واقعی سازگاری دارد. و سبک استفاده از آرایه های طباق و مقابله که مایه ی انتقال رسای مفاهیم گشته است. ضمن اینکه چنین فرایندهای ادبی، به زیبایی متن افزوده و در جلب و اقناع مخاطب اثرگذار گشته است.

یکی از مهمترین بخش های ترجمه، نقد و ارزیابی آن است که سبب رشد و تکامل ترجمه می شود. نظریه ارزیابی کیفیت ترجمه گارسس به دلیل داشتن معیارهای میزان قابلیت و کیفیت متون ترجمه در تشخیص سطح کیفی ترجمه ها بسیار کارآمد است. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نوشته استاد مطهری مانند کتاب های مهم درزمینه تاریخ، فرهنگ و سیاست است که با عنوان الاسلام و ایران به زبان عربی ترجمه شده است. مقاله حاضر نگرشی بر معادل یابی و تعریب این کتاب با تکیه بر الگوی کارمن والرو گارسس و چهار سطح واژگانی، دستوری، گفتمانی و سبکی و به روش توصیفی-تحلیلی بررسی می شود. یافته های مقاله نشان می دهد که این ترجمه باتوجه به تکنیک های منفی بیشتر تنها از کفایت برخوردار است نه مقبولیت؛ زیرا مترجم درسطح های معنایی- لغوی و نحوی-صرفی نسبت به سطوح دیگر موفق تر بوده است، اما در سطح گفتمانی-کارکردی و سبکی-عملی نیاز به بازنگری دارد. از نکات مثبت این ترجمه می توان معادل یابی یا تعدیل در سطح دستوری نام برد و از نواقص آن می توان تعدد حذفیات که مخل و نابه جاست و شامل حذف کلمه و جمله و پاراگراف و صفحات است. مورد دیگر از نواقص این ترجمه پدیده بسط یا پرگویی بیش از اندازه است که گاه باعث تحریف متن می شود.

توجه و اهتمام فراوان در نقد و بررسی روش های ترجمه به ویژه قرآن کریم نشان می دهد، که قرآن کریم به دلیل ظرافت های بیانی و لغوی آن امری دشوار بوده و همواره نقد و ارزیابی شده است.  در این زمینه، نظریه پردازان نظریات متعددی جهت سنجش کیفیت متون ترجمه ارایه نمودند، که یکی از نظریه پردازان و استاد ارتباطات بین فرهنگی و مترجم اسپانیایی خانم کارمن والرو گارسس (1958م) است. گارسس برای ارزیابی ترجمه، چهار سطح پیشنهاد می کند، که عبارتند از: سطح معنای- لغوی، سطح نحوی- صرفی، سطح گفتمانی - کاربردی و سطح سبکی - مقصودشناسی.  در این پژوهش، با روش تحلیلی- توصیفی، ابتدا نظریه گارسس معرفی شده، سپس ترجمه آیاتی از سوره های بقره، یوسف، انفال، توبه، احزاب، حجرات و تحریم به قلم الهی قمشه ای،مکارم شیرازی و محمد یزدی ارزیابی و مورد مطالعه قرار می گیرد.

قرآن مجید کلام و معجزه الهی است. به طورکلی برای اثبات اعجاز قرآن(چه معنوی باشد یا لفظی)بررسی زبان قرآن و بررسی ساختاری آن، نیز تبیین نکات ادبی و بلاغی این کلام ضروری است. یکی از دغدغه های مهم دانشمندان، زبان شناسان و مفسرین، کوشش برای اثبات اعجاز لفظی بوده است. یکی ازاین روش ها در این زمینه، بررسی وجوه ادبی و بلاغی این کلام ناب است. سوره کوثر مانند سایر سوره های از لحاظ ادبی و فصاحت و بلاغت معجزه است. این سوره علی رغم اینکه کوتاه ترین سوره قرآن است و در شرایط خاص با موقعیت ویژه نازل شده است، ولی حاوی کلماتی است که در هیچ سوره قرآن استعمال نشده است. بعضی از کلمات این سوره مانند «کوثر»، «نحر» و «ابتر» تنها یک بار در قرآن آمده اند. این سوره، از لحاظ تعداد حروف و کلمات کوتاه ترین سوره قرآن است.قرآن مجید یک معجزه همگانی است، در این پژوهش با تمرکز بر موجزترین و کوچکترین واحد سوره در قرآن، با روش توصیفی_تحلیلی نکات ادبی و بلاغی گوناگون و معجز نما سوره کوثر مورد بررسی قرار گرفته است.

زبان عربی به عنوان زیباترین و کامل ترین زبان دنیا از ظرایف بلاغی زیادی در آثار ادبی خود بهره برده است که درمیان آثار ادبی عربی اشعار جاهلیت از جایگاه ویژه ای برخوردار است. وقوف بر اطلال به عنوان سنتی در اشعار جاهلیت زیبایی خاصی به اشعار جاهلیت داده است. زیرا با زبان بدون تکلف با طلب هم دردی از مخاطب به بیان احساس خود می پردازد. در این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی در مباحث اطناب در می یابیم تقسیم اطناب به گونه های مختلف ناشی از لفاظی وکوشش های علمای بلاغت در جهت آزمودن مهارت وچیره دستی شاعران و نویسندگان عرب بوده، در حالی که نیازی به این تقسیم ها نیست و می توان نتیجه گرفت که بر اساس ویژگی های علم معانی که علم مقتضیات و احوال مخاطب می باشد، اطناب هم به عنوان مبحثی از علم مقتضیات احوال مخاطب است و نمی توان محدوده ای برای آن تعیین کرد. براین اساس هر جاکه اطناب طبق مقتضیات احوال مخاطب باشد و فایده ای بر آن مترتب شود، می توان آن را اطناب مفید در نظر گرفت. بنابراین وقوف بر اطلال هم که اغراض و فوایدی بر آن مترتب است گونه ای از اطناب مفید می باشد.