نشریه مطالعات شبهه پژوهی
پیاپی 2 (پاییز و زمستان 1401)

الحاد جدید جنبشی سیاسی اجتماعی در ستیز با هرگونه اعتقاد و عمل دینی است. جریان یاد شده عمده ترین کانون تولید و ترویج شبهات گوناگون در حوزه باورهای پایه دینی، خاستگاه دین، نقش و کارکرد دین در زندگی بشر، رابطه دین و علم، رابطه دین و اخلاق و... است. این مساله باحثان و اندیشمندان بسیاری را در سراسر جهان به تکاپو و تلاش در جهت نقد و برجسته ساختن بنیادهای سست، روش های خردگریزانه، دین سوز و دانش ستیز آن واداشته است. آنچه در این میان تا حد زیادی غایب است نگاهی به روش مواجهه و پاسخگویی به شبهات این جریان و بایسته ها و شایسته های آن است. تحقیق حاضر بر آن است تا با روش توصیفی تحلیلی الحاد جدید را معرفی، سپس بایسته های مناسب در مواجهه با این جریان را بررسی کند. ماحصل تحقیق معرفی دانشها و گامهای لازم در این عرصه، روشن ساختن وجه حاجت به فلسفه در این زمینه، ظرفیت مناسب الهیات و فلسفه اسلامی و لزوم احتراز از درغلطیدن به دامان نظامهای الهیاتی مدرن در این مصاف است.

امروزه در حوزه علم دینی، شبهات مختلفی، رواج یافته است. این شبهات که امکان، مطلوبیت و ضرورت علم دینی را نشانه رفته است، ریشه در تلقی و نوع نگاه به دین، علم و معرفت دینی دارد. بر پایه اختلاف نگاه ها در زمینه علم دینی، رویکردها و دیدگاه های مختلفی شکل گرفته است. این رویکردها در چند محور کلی؛ نظیر «نقل محور» (نص بسند)، تجربه محور، مبناگرا، اجتهاد محور و امثال آن، قابل تقسیم اند. در نقل محوری، اصالت به آموزه های نقلی داده می شود. این رویکرد، در میان موافقان و مخالفان علم دینی، طرفداران زیادی دارد. بیشتر منکران و مخالفان علم دینی، به دلیل نقل محوری در معرفت دینی و تجربه گرایی در معرفت علمی (انحصار دین به نقل و علم به تجربه) از اساس با امکان، مطلوبیت و ضرورت علم دینی مخالفت می ورزند؛ لذا شبهات زیادی را حوزه علم دینی طرح و رواج دادند. مقاله حاضر با روش تحلیلی-انتقادی به خاستگاه و مبادی شبهات علم دینی خواهد پرداخت. از مهم ترین یافته های مقاله این است که خاستگاه و مبادی اصلی شبهات علم دینی، ریشه در نوع دین شناسی، علم شناسی و روش شناسی دارد.

امروزه فضای مجازی به عنوان بزرگترین رسانه در اختیار اسلام ستیزان قرار گرفته و یکی از مخربترین سلاح های مورد استفاده آنان در این فضا، القای شبهات است و به لحاظ همه فهم بودن گزارش های تاریخی، شبهات این حوزه از سهم بیشتری برخوردارند. اگر چه جریان های مختلف مذهبی و فکری اقدام به شبهه سازی می کنند اما در شبهات تاریخی سهم جریان باستان گرای افراطی و وهابیت از سایر جریان ها بیشتر است و امروزه پرتکرارترین شبهات تاریخی که مراکز پاسخگویی با آن دسته و پنجه نرم می کنند از سوی این دو جریان ساخته و نشر داده می شود و دیگر جریان ها سهم کمتری دارند.پژوهش پیش رو حاصل تجربه چندین سال پاسخگویی در مراکز پاسخ به شبهه است. نگارنده تلاش بر آن دارد تا مبلغان دینی را با برخی از گروه های شبهه ساز و نیز بعضی از ترفندها و شگردهای آنان آشنا کند تا مبلغان با اطلاع بیشتری به پاسخگویی اینگونه شبهات که یکی از وظایف تبلیغی آنهاست بپردازد.استفاده از شگردها و ترفندهای فریبنده، و متناسب با سطح تحصیلات و موقعیت زمانی و مکانی از یافته‎های این پژوهش است که توسط این دو جریان در حال اجراست.این پژوهش به روش تبیینی تحلیلی را در پردازش محتوا مبنا قرار داده است، نیز به لحاظ نوع داده های مورد استفاده، یک تحقیق کیفی و روش گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای و یافته های آن به صورت میدانی به دست آمده است.

خستین مرحله پژوهش یافتن موضوع و مساله است. به عبارت دیگر هرپژوهشی در واقع پاسخ به یک یا چند پرسش است.هدف این پژوهش شناسایی نیازهای پژوهشی در حوزه مطالعات درباره نگاه درجه دوم به شبهه است تا گام سازنده و موثری در غنی سازی ادبیات پژوهش و اولویت شناسی پژوهشی در این عرصه برداشته شود. روش این پژوهش، ترکیبی از نوع پیمایشی و تحلیل محتوا است. جامعه آماری پژوهش کلیه کتاب ها، مقالات و متخصصان فعال در حوزه شبهه شناسی و پاسخگویی به شبهات است. نمونه آماری،10 پایان نامه، 7 کتاب، 50 مقاله و 10 تن از متخصصان شبهه پژوه و پاسخگو به شبهات دینی است که به صورت نمونه گیری هدفدار انتخاب شدند. یافته های پژوهش شامل 159 عنوان پژوهشی در ذیل 17 کلان موضوع است. کلان موضوع روش شناسی پاسخ به شبهات دینی با 40 عنوان پژوهشی، کلان موضوع آینده پژوهی شبهات دینی با 29 عنوان پژوهشی، کلان موضوع تبارشناسی شبهات دینی با 15 عنوان پژوهشی و کلان موضوع شبهه و هنر با 12 عنوان پژوهشی، بیش ترین نیاز پژوهشی را به خود اختصاص دادند.

قرآن کریم به اهمیت پاسخگویی به سوالات توجه کرده و به روش خود به آنان پاسخ داده است. در این نوشتار با توجه به آیات قرآن و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، بعد از بیان مبانی و اهداف قابل استخراج در پاسخ به سوالات، روش های پاسخگویی قرآن کریم هم در حد تتبع بیان شده است. این روش های دوازده گانه که از پاسخ به سوالات مرتبط با فروع آغاز و به مباهله که به نظر نگارنده نوعی پاسخگویی است ختم می شود، با توجه به متغیرهایی مثل: فهم یا اعتقاد مخاطب؛ موضوع پرسش؛ شرایط و حساسیت های اجتماعی و... متعدد شده است. البته می توان به عنوان مثال از جهت ماده قضایا یا نوع استدلال پاسخ های قرآن را در دسته بندی جدیدی قرار داد اما آن چه در این نوشتار اولویت داشته، حکمت موجود در شکل پاسخگویی است.

مسلم است که اکتفا به شناخت شبهه و پاسخ دهی به آن، جامعه را در برابر هجوم شبهات تسلیح نمی کند، جامعه نیازمند معارفی است که زمینه اجتناب از شبهات و ناباوری نسبت به داده های شبهه گران را نیز فراهم آورد. این معارف نقشی پیشگیرانه در ابتلاء افراد به شبهه و تشکیک در باورهای ارزشی را ایفا می کنند. بدین منظور پژوهش حاضر با هدف تبیین تعینات شخصیتی شبهه گران و حاملان شبهه در پارادایم نظری اسلام به انجام رسیده است.

پژوهش حاضر از نظر نوع و هدف کاربردی است و با روش توصیفی-تحلیلی اجرا شده است، داده های تحقیق از طریق بررسی اسنادی جمع آوری و با رویکرد کیفی تحلیل شده اند. قرآن کریم به عنوان جامعه تحقیق و روایات ناظر به اهداف پژوهش، به عنوان منابع تبیینی و تکمیلی پژوهش مورد استفاده قرارگرفته اند.

حاکی از آن است که اسلام گرچه مدافع بحث علمی و پرسشگری منطقی است لکن به دلالت التزامی سعی در شناسایی شبهه پردازان و شبهه پذیران دارد و با این راهبرد زمینه عدم اعتماد مسلمین و مومنین را به این گروه ها ایجاد می کند. استراتژی قرآن این است که افراد از فضای شبهات و مجادلات بیهوده و بی نتیجه دور شوند.