نشریه پژوهش های نوین در گستره تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه
سال دوم شماره 2 (بهار و تابستان 1402)

تاریخ نگاری صورت مکتوب تاریخ نگری است. بینش، نگرش، دانش و روش مورخ در نگارش اثر او تاثیر دارد. یکی از مهمترین نگرش ها و بینش های مورخ، دیدگاه تقریبی و ضدتعبدی و پرهیز او از تعصب در نقل رویدادهای تاریخی است؛ رویکردی که مورخ را در نقل روایات بر آن می دارد تا علاوه بر ذکر فضایل بزرگان مذهبی خود، فضایل بزرگان مذهب مقابل را نیز در راستای سیاست تقریب بیان کند. البته ناگفته پیداست که اهمیت و جایگاه پیامبر خدا… و اهل بیت‰ و نوع دیدگاه مورخان نسبت به ایشان، به عنوان محور اتحاد جامعه اسلامی، در نوع نگرش آنان در تاریخ نگاری جایگاه مهمی داشته و این خاندان همواره در طول تاریخ کانون محوری و حلقه وصل اکثریت مورخان اسلامی بوده اند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با روش جمع آوری کتابخانه ای به دنبال پاسخ این پرسش هاست که مهمترین مولفه های تاریخ نگاری تقریبی در اصول کافی، ارشاد، اعلام الوری، فضایل اهل بیت و کشف الغمه چیست و تحت تاثیر چه عواملی بوده است؟ نگارندگان با بررسی منابع فوق به این نتیجه رسیده اند که پرهیز از بدگویی و دشنام، رعایت احترام، اعتدال و ادب اختلاف، ارایه قرایت وفاق آمیز از نقاط اختلاف، استناد به منابع مذاهب مختلف و پرهیز از بحث های جدلی از مهمترین مولفه های تقریبی در این آثار است. همچنین محیط جغرافیایی، شرایط تاریخی و زیستی مولفان و استادان آنان بر دیدگاه های تقریبی یا ضدتقریبی شان اثرگذار بوده است.

روابط تشیع و تسنن در ادوار مختلف تاریخی، فراز و نشیب های خاصی داشته است؛ از این رو، ریشه یابی اختلافات و ارایه راه حل به منظور ایجاد تفاهم مذهبی، همواره دغدغه ذهنی اندیشمندان مسلمان بوده است. یکی از عالمان برجسته که تلاش قابل ستایشی در حل اختلافات فریقین و شفاف سازی چهره حقیقی تشیع و ارایه راه حل به منظور دستیابی جامع اسلامی به وحدت و تفاهم انجام داد، علامه سیدعبدالحسین شرف الدین العاملی بود که وفاق و وحدت اسلامی را زمینه ساز ظهور مجدد تمدن اسلامی می دانست. پژوهش حاضر سعی دارد به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی یکی از آثار علامه به نام «الفصول المهمه فی تالیف الامه» با پاسخ به این دو پرسش، تصویری از اندیشه تفاهم مذهبی ارایه نماید:

1.            علل و نتایج بروز اختلاف میان شیعه و اهل سنت را در چه مواردی می توان ریشه یابی کرد؟
2.            راهکارهای موثر از دیدگاه علامه شرف الدین در زمینه رفع موانع تقریب فریقین و دستیابی به عناصر وحدت در چه مواردی است؟
بر اساس کتاب «الفصول المهمه فی تالیف الامه» تعصب نابجای فریقین، عدم تدبر در آیات قرآن کریم و روایات رسول خدا… و اهل بیت‰، پذیرش جعلیات حدیثی و تاریخی، دنیاطلبی، انتشار خرافات و بدعت ها و به ویژه دور شدن از اهل بیت‰ مهم ترین موانع تقریب فریقین است که به نابودی عزت اسلام و قدرتمندی دشمنان آن منجر می شود. در این بین علم آموزی مسلمانان، پرهیز از تعصبات ناروا، گرایش به انصاف، فراگیری اسلام راستین از سرچشمه های آن یعنی قرآن کریم، سنت پیامبر… و اهل بیت‰ موثرترین راه حل ها جهت دستیابی به وحدت میان شیعه و اهل سنت است.

یکی از شعب تاریخ نگاری در فرهنگ و تمدن اسلام، تدوین آثاری با موضوعات مالی بوده است. زکات نیز به عنوان یکی از شاخه های متون مالی به غیر از خراج، جزیه و خمس... مورد توجه فقهای مسلمان قرارگرفته است. با وفات رسول الله… یکی از مباحثی که در ارتباط با منابع مالی دولت اسلامی مطرح شد بحث پرداخت زکات بود. با گسترش فتوحات و درآمد دولت اسلامی مبانی فقهی زکات به تدریج تدوین شد. چارچوب تاریخی مالیه نگاری شیعیان در باب زکات شامل زمینه ها، علل و عوامل نگارش، سبک و روش، محتوا، نگرش و کاربرد فقهی و تاریخی این آثار می باشد که در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، استفاده از منابع اولیه و از طریق مطالعه کتابخانه ای مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن و نگرش های مالی آن، بهره گیری از سنت رسول الله… و امام علی†، توجه به مسایل فقهی- مالی، فتوحات و گسترش دارالاسلام و نحوه اداره شرعی سرزمین های مفتوحه از علل توجه شیعیان به نگارش این آثار می باشد. نگارش این آثار با هدف پاسخگویی به مسایل فقهی- شرعی و تشریح احکام زکات و رفع مشکلات مالی ناشی از فتوح بوده است. فقهای شیعه با روش روایی و با نگرش فقهی دست به تالیف این آثار زده اند. محتوای این آثار در دو طبقه بندی قرار دارد؛ زکات مال و زکات بدن. این آثار و روایات نویسندگان آن علاوه بر کاربرد فقهی، کاربرد تاریخی نیز داشته اند. در سه قرن نخست هجری 31 نفر از شیعیان دست به تالیف اثر در باب زکات زده اند.

فاطمیان در سال 359 ق توانستند شام را فتح کنند، اما با موفقیت چندانی رو به رو نشدند. شام در طول حکومت آنان بارها شاهد قیام مردم منطقه و ناآرامی و آشوب بود. این قیام ها نه تنها قوای فاطمی را به تحلیل می برد بلکه مردم را نیز به مشقت می انداخت تا آنجا که سرانجام خلیفه فاطمی معز، مجبور شد شخصا برای ساماندهی امور، به شام لشکرکشی کند.
مقاله پیش رو با هدف بررسی زمینه های مذهبی این ناآرامی ها، به این سوال اصلی پاسخ می دهد که نارضایی مذهبی مردم شام بر حاکمیت فاطمی چه تاثیری داشت. روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد؛ شیوع مذهب اوزاعی که از هواداران بنی امیه شمرده می شد و تا اواخر قرن سوم به عنوان مذهب غالب شام به حیات خود ادامه داد، تعصب اهالی شام نسبت به مذهب سنت و مخالفت آنان با خاندان اهل بیت‰، خشونت لشکریان فاطمی نسبت به اهالی، خاطره بد شامیان از عملکرد قرامطه و یکسان انگاری آنان با فاطمیان، مواجهه با فقهای شام و دور نگه داشتن آنان از مناصب دولتی از عواملی است که زمینه های نارضایی مذهبی شامیان را فراهم ساخت و بر تقابل و دشمنی دو گروه با یکدیگر دامن زد.

این پژوهش در نظر دارد تا کنش های گفتاری استنادات قرآنی تاریخ ایلچی را بر اساس نظریه کنش گفتاری، تحلیل کند و به این پرسش پاسخ دهد که بر مبنای این نظریه، استنادات قرآنی این منبع، چگونه و بسامد هر کنش گفتاری به چه میزان بوده است؟ این پژوهش بر اساس روش توصیفی تحلیلی انجام شده و در آن از داده های کمی و کیفی استفاده شده است.
بیشترین کنش گفتاری استنادات قرآنی تاریخ ایلچی، با تعداد 81 مورد از 115 مورد با 43/70 درصد، مربوط به کنش های اظهاری است. کنش های ترغیبی با 15 مورد با 04/13 درصد در جایگاه دوم از بیشترین استنادات قرار دارند. کنش تعهدی در استنادات تاریخ ایلچی 8 مورد بوده و 95/6 درصد کنش ها را به خود اختصاص داده اند. 7 مورد با 08/6 درصد از کنش ها به کنش های عاطفی اختصاص داشت و در نهایت 4 مورد با 47/3 درصد کنش گفتار اعلامی در این استنادات دیده شد.
هنگامی که کنش های اظهاری بیشترین بسامد را در متن داشته باشند، نشانه آن است که نویسنده قصد دارد به صورت شفاف و مستقیم، حقایق و اطلاعات را به خواننده منتقل کند. این نوع کنش گفتاری در متون علمی، تاریخی، خبری و آموزشی بسیار رایج است.

عقیده امامت از مهمترین عقاید شیعه امامیه است که از سوی برخی اسلام شناسان غربی و متجددین مسلمان مورد تردید قرار گرفته است.آن ها بر این باورندکه ایمه‰ در سده نخست از این عقیده سخنی به میان نیاورده اند و این باور در اوایل سده دوم شکل گرفته است. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به گستره بحث امامت، به بررسی درون دینی این مسیله پرداخته تا پاسخی برای این سوال بیابد که آیا ایمه‰ در سده نخست از این عقیده سخن گفته اند؟ پس از واکاوی روایاتی که با موضوع امامت از سده نخست به یادگار مانده و در کلام امام علی† تا امام محمد باقر† نقل شده نتایجی برخلاف نظر شکاکان به دست آمد. این نتایج به وضوح نشان می دهد ایمه‰ از همان آغاز، عقیده امامت را به صورت کامل بیان کرده اند. در واقع آنچه حضرت علی† در آغاز سده نخست بیان کرده اند، از ایمه‰ پس از ایشان نیز نقل گردیده است. آنان نه تنها از جایگاه و اهمیت اعتقاد به این مسیله سخن گفته اند بلکه به ویژگی های امام چون انتصاب از سوی خدا، علم و عصمت اشاره کرده و به تعداد ایمه‰ و نام امامان پس از خود نیز تصریح کرده و به تبیین عقیده مهدویت هم پرداخته اند. این یافته ها پس از جمع آوری به روش توصیفی- تحلیلی به رشته تحریر درآمد.