نشریه سراج منیر
سال یازدهم شماره 44 (زمستان 1400)

مورخان وهابی، تاریخ نجد را به دو برهه قبل و بعد از قدرت یافتن محمد بن عبدالوهاب تقسیم کرده اند. آنان همواره از نجد پیش از وهابیت، تصویری آکنده از شرک و کفر ترسیم می کنند و نجد پس از وهابیت را تابناک و توحیدی جلوه می دهند. این پژوهش، تبیین ماهیت روایت وهابیان از نجد است؛ این روایت به ظاهر تاریخی است، اما در حقیقت، مقوله ای برآمده از خوانش و باورهای منحصربه فرد آنان در باب توحید و شرک است؛ از این رو برای وارسی آن باید، روش اعتقادی را برگزید. اثبات اعتقادی بودن این موضوع با گردآوری داده های کتابخانه ای به روش توصیفی تحلیلی، در دو محور امکان پذیر است؛ دقت در قراین زمانی و مکانی، تامل در علل و معیارهای حاکم بر روایت وهابیان از نجد، نشانگر اعتقادی بودن این مسیله است.

یکی از باورهای اصلی آیین وهابیت، موحد انگاری مشرکان در توحید ربوبی و محصورسازی شرک مشرکان در الوهیت و عبادت است. فطری بودن توحید ربوبی، یکی از دلایل وهابیان، برای تبریه و تطهیر مشرکان از ابتلاء به شرک ربوبی است. این دلیل وهابیان، چند مشکل اساسی دارد؛ اول آنکه فطرت و گرایش به توحید، محصور و محدود به ربوبیت نیست؛ بلکه علاوه بر توحید ربوبی، شامل دیگر مراتب توحید مانند توحید ذات، صفات، افعال، الوهیت و عبادت نیز می شود؛ بنابراین تقیید و تخصیص فطرت به توحید ربوبی و نادیده گرفتن فطری بودن یکتایی خداوند در عبادت و الوهیت، سخنی بی اصل و دلیل است؛ دوم آنکه، فطری بودن توحید، به معنای مومن و موحد بودن همه انسان ها نیست؛ چراکه اگر مجرد فطرت دلیل بر ایمان باشد، وهابیان می بایست اعتراف کنند، از ابتدای آفرینش تا برپایی قیامت، هرگز هیچ مشرکی روی زمین نبوده و نخواهد بود؛ سوم آنکه، با ادعای وهابیت، در تلازم بین فطری بودن توحید با ایمان به توحید، دیگر نیازی به ارسال رسل و انزال کتب نیست.

با ظهور ابن تیمیه و پس از او، محمد بن عبدالوهاب، شبهاتی پیرامون مسایل مورد اتفاق در اسلام ایجاد شد. حرمت سفر به قصد زیارت قبر پیامبر6نیز، از جمله شبهاتی است که توسط وهابیان مطرح می گردد. یکی از دلایل وهابیان بر حرمت سفر برای زیارت، حدیث «لا ینبغی للمطی ان تشد رحاله إلی مسجد تبتغی فیه الصلاه غیر المسجدالحرام و مسجدالاقصی ومسجدی هذا» می باشد؛ بر اساس این حدیث، تنها، سفر به سوی این سه مسجد (مسجدالحرام، مسجدالاقصی، مسجد پیامبر6) جایز است؛ اما با تتبع در کلام علمای اهل سنت، این نتیجه به دست می آید که حدیث، بیانگر اجر و ثواب کامل در سفر به این سه مسجد است و برتری این سه مسجد بر باقی مساجد را بیان می کند؛ علاوه بر اینکه طبق قراین و نظرات بزرگان اهل سنت، "لاینبغی" دلالتی بر حرمت ندارد؛ همچنین، با سایر قراینی که وجود دارد، می توان نتیجه گرفت که سفر به قصد زیارت، امری جایز و دارای پاداش است.

جاهلیت از مفاهیم اصیل و منصوص قرآنی و روایی می باشد، که در باب گستره معنایی و تطبیق آن بر مصادیق، تفاسیر مختلفی ارایه شده است. این مفهوم یکی از کلیدواژه های پرتکرار در آثار افرادی مانند محمد بن عبدالوهاب و سید قطب می باشد. بررسی تطبیقی دیدگاه محمد بن عبدالوهاب و سید قطب درباره مفهوم جاهلیت و آثارش این نتیجه را به دست می دهد که اشتراکات ظاهری و اختلافات معنوی مهمی میان این دو دیدگاه وجود دارد. محمد بن عبدالوهاب و سید قطب، مفهوم جاهلیت را اعم و اسع از اعمال کفری و غیرکفری می دانند و جاهلیت در سه حوزه عقیده، قول و عمل تبلور می یابد؛ اما به لحاظ تفسیر و تطبیق آن بر مصادیق خارجی، اختلافات اساسی با یکدیگر دارند؛ محمد بن عبدالوهاب با برداشتی که از مفهوم عبادت دارد، جاهلیت را بر اعمال صحیحی مانند توسل، استغاثه، استشفاع و تبرک به قبور بار کرده و با شرکی و بدعی قلمداد کردن آنها، مسلمانان را متهم به جاهلیت، شرک و ابتداع کرده است. او حتی شرک مسلمانان اهل استغاثه و استشفاع به ارواح اولیاء الهی را از شرک مشرکین عصر رسالت شدیدتر خوانده است؛ در مقابل، سید قطب نه تنها متذکر بروز جاهلیت در این موارد نشده، بلکه بروز و ظهور آن را در مواردی مانند حکم "بغیر ما انزل الله،" پذیرش حاکمیت طواغیت و حکومت های سکولار و غیره می داند که سایر مسلمین نیز، معتقد به بروز و ظهور جاهلیت در آن حوزه ها می باشند. خلاصه اینکه در منظومه فکری محمد بن عبدالوهاب، اموری ذیل جاهلیت قرار گرفته اند که جزء مسایل مسلم شریعت اسلام هستند؛ اما سید قطب، نه تنها یک مسیله جزیی اسلامی را، ذیل جاهلیت وارد نکرده است، بلکه اموری را که او جاهلی خوانده است، از نگاه هر اندیشمند مسلمانی، امور جاهلی هستند

یکی از مفسرین و علمای برجسته اهل سنت، قرطبی است. وی در کتب خود، مخصوصا تفسیر «الجامع»، به آراء سلف، استنادات فراوانی داشته است و محل رجوع وهابی ها می باشد. در این بین نیز، برخی از وهابی ها درصدد بوده اند که اختلافات خود با قرطبی را تنها در بحث اسماء و صفات بدانند و این گونه وانمود کنند که او در دیگر مباحث، با آنها همراه است؛ در حالی که ادعاهای بنیادین وهابیت که در توحید الوهی و ربوبی است، در تضاد با تفکرات قرطبی می باشد. قرطبی یکی از اصلی ترین ادعاهای وهابیت در توحید ربوبیت (یعنی موحد بودن مشرکین) را رد کرده و مشرکین را دارای شرک ربوبی دانسته است؛ همچنین قرطبی «ما لا یقدر علیه الا الله» را، به گونه ای تفسیر نکرده که اموری مانند طلب شفاعت و تبرک از اموات، از مصادیق آن باشند. در توحید الوهیت نیز، تعریف عبادت قرطبی و وهابیت بر یکدیگر منطبق نیستند؛ زیرا قرطبی برخلاف وهابی ها، هیچ گاه صرف خضوع و خشوع بدون اعتقاد به ربوبیت را، منجر به تحقق عبادت ندانسته و اموری مانند طلب شفاعت و تبرک به اموات را، جایز دانسته است.

شیخ عبدالفتاح یافعی شافعی در سال 1394ق، در شهر یافع یمن متولد شد و پس از گذراندن دروس ابتدایی و متوسطه، وارد دانشگاه شد. مدرک فوق لیسانس خود را در دانشگاه "وادی النیل" سودان در رشته اصول دین اخذ کرد. وی متمایل به مسلک تصوف بوده و یکی از فعالین نقد وهابیت در فضای مجازی، محسوب می شود.عبدالفتاح یافعی نزد بسیاری از بزرگان یمن، قطر، سوریه و عربستان از قبیل مصطفی محمد البنجوبنی، مقبل بن هادی الوادعی، عبدالرحمن المرعی الیمنی و... درس آموخت و بالغ بر هفتاد اجازه نقل روایت و تدریس معارف دین، از بزرگان کشورهای متعددی از جمله، یمن، سوریه، هند، قطر و... دارد که در بین آنها، شخصیت هایی مانند محمد سعید رمضان البوطی، علی بن عبدالرحمن الجفری، عبدالقادر العیدروس، شیخ محمد عاقل سهارانفوری، جعفر بن محمد بن سقاف وجود دارد. یافعی، اکنون خطیب و امام جماعت مسجد الخیرات شهر صنعا یمن است.وی بیش از 30 جلد کتاب نگاشته که مهمترین این کتب، در حوزه نقد وهابیت می باشد. کتاب پیش رو با عنوان التوسل باالصالحین بین المجیزین و المانعین، از جمله این کتب به حساب می آید.