نشریه دعاپژوهی
پیاپی 4 (بهار و تابستان 1402)

تقابل های معنایی جزء مهم ترین ارکان علم معناشناسی هستند و شناخت مقابل های هر واژه در روشن شدن معنای دقیق آن بسیار موثر است. این تقابل ها با انواع خاص خود، می تواند مترجمان را به معنای دقیق واژگان متن رهنمون ساز ند و بسیاری از چالش های ترجمه را حل و فصل نمایند. زبور آل محمد (ص) یا صحیفه سجادیه که شامل نیایش های گران بهای امام سجاد (ع) است، سرشار از واژگان متقابل با یکدیگر است. در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد معناشناسی در ترجمه های آیتی، فیض الاسلام، انصاریان و رحمت کاشانی از بیست نیایش اول صحیفه سجادیه بر اساس انواع تقابل های معنایی که شامل تقابل مدرج، تقابل مکمل، تقابل دوسویه، تقابل جهتی و تقابل واژگان است، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد، ترجمه انصاریان و آیتی نسبت به دیگر ترجمه ها، بیشتر به تقابل های معنایی در متن مبدا توجه کرده اند و فیض الاسلام و رحمت کاشانی با توجه به جمله های مقارن با یکدیگر، از معنای دقیق دور شده اند. در بین تقابل های معنایی، تقابل مکمل بیشترین بسامد و تقابل دوسویه کمترین بسامد را در نیایش های امام زین العابدین (ع) داشته است.

جمعیت و مسایل مرتبط با آن، از دیرباز مورد بحث و بررسی دانشمندان علوم اجتماعی بوده است. منابع معارف اسلامی که یکی از آن ها «صحیفه سجادیه» است، نیز در این باره فرازها و دلالت هایی درخور توجه دارند. شیوه این پژوهش، اسنادی موردی، عمدتا ناظر به صحیفه سجادیه است و روش داوری آن، اجتهادی تفسیری و شاخص مورد تمرکز عبارت است از: تعداد فرزندان. هدف از این پژوهش، بررسی دلالت های صحیفه سجادیه بر مسیله کمیت جمعیت و کشف دیدگاه امام سجاد علیه السلام در این باره است. اهم نتایج این پژوهش، عبارتند از: فرزندخواهی فراوان، سپاسگزاری از خداوند به خاطر اعطای فرزندان فراوان، طلب وسعت روزی در پیری و درخواست محرومیت دشمنان از توان فرزندآوری. فرازهای مستقیم صحیفه بر مطلوبیت فرزندآوری فراوان هستند. درحالی که، دلالت ادبی جمع «ولد» و «اولاد»، راز کم شمار بودن فرزندان برخی از مسلمانان، جهت دهی الهی به گرایش ها و رفتارها، همراه ساختن علم با عمل، فرمان برداری به اعضا و جوارح برخی از دلالت های جمعیتی غیرمستقیم در صحیفه بر این مطلوبیت هستند. برخی دیگر از این دلالت ها عبارتند از: استفاده از فرصت ها، به کمال رساندن هر فضیلت، درخواست برترین تقدیرها، نعمت های بالاتر و فراوان شدن مرزبانان. نتیجه مطالعه و بررسی این فرازها خصوصا با انضمام سیره فرزندآوری اهل بیت علیهم السلام آن است که از منظر امام سجاد علیه السلام، فرزندآوری فراوان مسلمانان در حد توان خانواده ها، مطلوب اسلام است؛ یعنی، مطلوب است هر خانواده به هر مقدار که می تواند فرزندان بیشتری بیاورد.

شناخت عمیق و دقیق فرهنگ اسلامی، مبتنی بر نگاه علمی به همه آموزه های آن از جمله ادعیه است. مسیله پژوهش حاضر آن است که محتوای نیایشی در تعقیب نماز ظهر، چه ابعادی از مفهوم سلامت را در فرهنگ اسلامی آشکار می سازد؟ بر اساس یافته های پژوهش حاضر به روش تحلیلی، دو فراز از دعای مذکور، سه موضوع مهم و راهبردی را در فهم ابعاد مرتبط با مفهوم سلامت، بیماری و درمان منتقل ساخته که همسو و همگرا با سایر مضامین دینی در این عرصه است. نخست، درک وابستگی توامان سلامت به اراده الهی و کنش انسانی است. موضوع دوم، درک نگاه چندبعدی دین به مفهوم سلامت است که علاوه بر سلامت و آسایش فردی، بعد اجتماعی و معنوی را هم در آن لحاظ داشته است. سومین موضوع، عدم محدودنگری به سلامت طلبی، هم ناظر به بیماری های جسمی و هم ناظر به بیماری های روحی است که دعای فوق آن را جانمایی می نماید. در نتیجه، مشخص گردید این نیایش هم اعتقادات شخص را در نسبت خود با خالق تقویت می کند و هم می تواند محتوایی انگیزشی در ایجاد انگیخته دینی در سالم سازی هرچه بیشتر نظام عمل کردی انسان محسوب گردد. به علاوه، ادعیه ماثوره به سان آیات وحی این ظرفیت را دارند که حجم شناور، متغیر و چندسطحی از معارف اصیل دینی را به مخاطب منتقل سازند.

اساس و بنیان هستی، حقیقت توحید است که ولایت وجه افعالی آن و امری دوجانبه است؛ به این صورت که از سمت خدا با انتشار و فیضان مولویت و از سوی انسان با گردن نهادن به سرپرستی ولی حقیقی جلوه گر می شود. این پژوهش ناظر به بعد دوم آن یعنی، ولایت پذیری نسبت به مولی است؛ چراکه، رابطه خدا و خلق در «ولایت» تحقق می یابد و موقعیت انسان نسبت به خدا با تییین سلوک او در مجرای ولایت مشخص می شود.. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل مضمون به استخراج مضامین پایه، سازمان دهنده و فراگیر ولایت پذیری در صحیفه سجادیه پرداخته و شبکه مضامین آن به منظور رهیافت به شاکله و ابعاد بحث، حول سه محور عوامل، مصادیق و آثار ولایت پذیری تنظیم شد. بر اساس تحلیل مضامین به دست آمده، عوامل ولایت پذیری، باورمندی، عمل کرد خالصانه و فضل و توفیق الهی است. از مهم ترین مصادیق و مظاهر ولایت پذیری آن است که بنده با واگذاری اختیار به ولی و ترجیح جانب او، اطاعت را به سرحد کمال رسانده و با انقطاع و اکتفا به پروردگار، دشواری های مسیر را می پذیرد. لذا، آثاری چون برخورداری از نعمت ها، هدایت خاص الهی و دستیابی به کمالات نفسانی شامل حال ولایت پذیر الهی می شود.

مهارت های مدیریتی، یکی از عوامل کلیدی برای ارتقاء شایستگی و کارایی مدیران است که در پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این سوال که «مهارت های مدیریتی از دورنمای  منابع دینی چه هستند؟» دعای مکارم الاخلاق که شامل اصول اخلاقی و انسانی متعددی است، برای استنباط و تطبیق مهارت های مدیریتی، مورد مطالعه قرار گرفته است. پژوهش ازنظر هدف کاربردی و از منظر ماهیت اکتشافی و از زاویه رویکرد، کیفی است و با استفاده از روش تحلیل مضمون در گام نخست با مطالعه سطر به سطر دعای مکارم الاخلاق، 79 مضمون پایه شناسایی و در گام بعدی، مضامین اکتشافی پس از ترکیب و تلخیص، نظام مند گشته و در قالب مضامین سازمان دهنده جایابی و درنهایت در قالب گروه های تفکیک شده، تحت عناوین مهارت های مدیریتی، معرفی و تشریح شدند. یافته های پژوهش نشان داد که مدیران در سه حوزه فردی، گروهی و اداری نیازمند برخورداری از مهارت هایی، برای کسب موفقیت و بهبود عمل کرد خود و سازمان هستند که مهارت های بخش فردی با عنوان «مهارت معنوی»، بیانگر برخی از بایسته های اخلاقی در فرد است و مهارت های بخش گروهی با عنوان «مهارت ارتباطی» به توانمندی های مدیران برای ارتباطات سازنده اشاره دارد و مهارت های بخش اداری با عنوان «مهارت های سازمانی» به توجه و تمرکز مدیران درانجام وظایف اصلی حوزه مدیریت در سازمان می پردازد. نتایج پژوهش بیان می دارد که مهارت های معنوی، ارتباطی و سازمانی به مدیران در محیط های کاری به روش های مختلف کمک می کنند تا عمل کرد بهتری داشته باشند و به بهبود رفتارها و اختیارات اخلاقی مدیران منجر شوند.

جهاد تبیین یک نوع جهاد فرهنگی است که در عرصه ی جنگ نرم، از اهمیت والایی برخوردار است. در تهاجم نرم که دشمن از طریق وارونه نمایی یا تحریف نمودن حقایق و ارزش های جامعه ی هدف، قصد دارد باور و نگرش آن جامعه را با افکار و اهداف خود، هم سو سازد. کارآمدترین ابزار برای مقابله، «جهاد تبیین» است؛ چرا که، رسالت این نوع جهاد، پرده برداشتن از حقایقی است که دشمن تلاش دارد آن ها را پنهان سازد. در این پژوهش، تلاش بر آن است تا با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی شیوه های مقابله با نفوذ دشمن از طریق این ابزار، در کتاب شریف صحیفه سجادیه پرداخته شود. یافته های پژوهش حاکی از آنند که آموزه های امام سجاد (ع) در این کتاب شریف، افزون بر جنگ سخت، در جنگ شناختی و از طریق ابزار جهاد تبیین، نیز  قابل استفاده هستند. مطابق با این آموزه ها، شیوه های مقابله با نفوذ دشمن در بیانات آن حضرت را می توان به دو بخش دفاعی و تهاجمی تقسیم نمود که هر یک از این بخش ها، نیز دارای مولفه هایی می باشند.

ادعیه صحیفه سجادیه به عنوان منبع عظیمی از تعالیم روح بخش حیات بشری، تعالی دهنده نگرش ها و عمل کردهای فردی و اجتماعی در راستای ایجاد گفتمان‎ های توحیدی با هدف تحقق حاکمیت حق است. تحلیل گفتمان انتقادی از مهم ترین رویکرد های نوین در حوزه زبان شناسی و ابزاری پرکاربرد و میان رشته ای است که در راستای استفاده نظامند به بازتولید مفاهیم ایدیولوژیک و قدرت در بافت های سیاسی اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است. «هاج» و «کرس» از جمله زبان ناسانی هستند که با تکیه بر همین اصل، الگویی زبان شناختی و روش مند، متشکل از چهار مولفه نام دهی، اسم سازی، مجهول در برابر معلوم و جملات کنشی در برابر اسنادی ارایه کرده اند. این پژوهش به روش تحلیل گفتمان انتقادی و با هدف تبیین جهت گیری های ایدیولوژکی حاکم بر متن در دعای چهل ونهم صحیفه سجادیه به بررسی فرآیند ساختارهای گفتمان مدار بر اساس این نظریه پرداخته است. دستاورد پژوهش حاکی از آن است که فراوانی جمله های انتقالی در کلام امام چهارم علیه السلام نشان گر جریان زنده دعا در ارتباط با تکالیف فردی و مسوولیت های اجتماعی است. آرایش مختلف زبانی و وجود زبان استعاری در این دعا، جهت گیری های گوناگونی را در مقابله با گفتمان نظام سلطه اموی نشان داده است. از جمله نتایج این پژوهش وجود مولفه اسم سازی در دعای مذکور در جهت معرفی، اثبات و استقرار پایه های اصلی نظام حاکمیت حق است. امام سجاد (ع) در این دعا سعی در مقابله و خنثی سازی گفتمان باطل و معرفی و جایگزینی گفتمان حق هم چنین، معرفی و رشد عناصر جامعه توحیدی در ایصال به حاکمیت نظام حق دارد.

ایمان مذهبی و بهره مندی صحیح از دعا، رفتاری سفارش شده در فرهنگ اسلامی است که توان مومنان در رویارویی با مشکلات را تقویت می نماید. نیایش به عنوان مظهر قدردانی از خداوند متعال با حل تعارض های درونی، یکپارچه سازی شخصیت و کاهش رفتارهای نابه هنجار، زمینه سلامت معنوی فرد و اجتماع را فراهم می سازد. در مکتب انسان ساز پیامبران، دعا فرایندی است که از مطلوبیت ذاتی برخوردار است. بنابراین، انبیا هیچ گاه از نیایش با باری تعالی احساس خستگی و ملالت خاطر ننموده اند. ایشان افزون بر گسترش فرهنگ استعانت از خداوند و تزریق روحیه ی امید در جوامع انسانی با خاکساری در پیشگاه قادر مطلق، به مصاف خودخواهی ای که خود ریشه ی تمامی معایب و رذایل اخلاقی است، رفته اند. پژوهش کتاب خانه ای حاضر که به شیوه ی توصیفی تحلیلی سامان یافته با تمرکز بر ادعیه قرآنی وحی بنیان و بهره گیری از روش تفسیر بیانی، دعاهای حضرت ابراهیم (ع) را کاویده و مسیله ی گستره، ارتباط و انسجام مناجات های ایشان را دنبال نموده است. یافته های تحقیق نشان از آن دارد که با نگاهی سازوار و بیانی به مناجات های قهرمان توحید می توان دعاهای ایشان را در سه دسته جای داد: نخست، دعاهای ابراهیم (ع) برای خود، پدر و ذریه اش با محوریت آمرزش و سعاد تمندی در دنیا و آخرت. دسته ی دوم، ادعیه تکلیفی که ابراهیم (ع) در قالب آن، احکام الهی و شیوه ی اجرایی نمودن آن از پیشگاه الهی را مطالبه نموده و سرانجام از دسته ی سوم، می توان از دعاهای اختصاص یافته به خانه ی خدا با تکیه بر دو اصل امنیت و روزی بخشی به زایران بیت الله الحرام یاد نمود.

احساس آرامش در زندگی آدمی یکی از نیازهای اولیه است که انسان در پرتو آن به رشد و کمال مطلوب می رسد. انواع گوناگون آن اعم از آرامش طبیعی، روانی و اعتقادی و... نقش به سزایی در حیات فردی و اجتماعی ما ایفا می کنند. در این میان، آرامش معنوی که والاترین سطح آن نیز محسوب می شود، جز با نگرشی معنوی به هستی و عملکردی معناگرایانه در وقایع و حوادث زندگی قابل دست یابی نخواهد بود. از این رو در زیست مومنانه، شاه راه رسیدن به آرامش واقعی، چیزی جز انس با منابع اصیل آن یعنی قرآن کریم و سنت معصومین (ع) به ویژه، گنجینه های ادعیه و عرفان ایشان نیست. امام سجاد (ع) در راز و نیازهای عارفانه و عاشقانه خویش با محبوب ازلی و ابدی، برای سالکان و مشتاقان این طریق، مولفه های آرامش معنوی را ترسیم و راه های دست یابی به این گوهر کمیاب و گران بها را شناسانده اند. مولفه ها و عواملی که برخی بینشی است و نگرش انسان مادی را به هستی و فلسفه زندگی تغییر می دهد و مولفه های دیگری که منشی است و رفتار او را مومنانه و انسانی می سازد. مقاله پیش رو  به روش توصیفی و تحلیلی، با رجوع به این کتاب ارزشمند و استناد به آیات قرآن کریم، روایات و  در حد امکان، منابع میان رشته ای، عوامل بینشی و منشی دست یابی به آرامش معنوی را تبیین و تحلیل می کند.

مقاله حاضر به بررسی رویکردهای سیدبن طاووس به عنوان شخصیتی اثرگذار در گسترش و تعمیق فرهنگ دعا در مکتب تشیع در تالیف اثر مهم دعایی خود «تتمات مصباح المتهجد» می پردازد. رویکردهایی که علاوه بر شخصیت علمی، معنوی و عرفانی ابن طاووس، از جنبه های دیگری چون زمان شناسی، بصیرت دینی، کنش گری اجتماعی- سیاسی به جای انزوای اجتماعی و کناره گیری از سیاست و جامعه گزینی بجای جامعه گریزی در شخصیت وی نشات گرفته است. انتخاب این موضوع به این جهت است که حیات ابن طاووس در یکی از مقاطع بسیار حساس تاریخ اسلام -یعنی مقطع سقوط سلسله بنی عباس توسط مغولان- قرار داشت و موضع گیری و کنش سیاسی و اجتماعی او، نقش مهم و موثری در آن مقطع و زمان های بعد ایفا کرد و در آن شرایط، نقطه عطفی در حیات مکتب تشیع بود. اما، با این حال در برخی از اظهارنظرها به این عالم فرهیخته، نسبت هایی از قبیل انزوای اجتماعی، بی توجهی به رسالت الهی عالمان ربانی در قبال جامعه و حتی گرایش به تصوف داده شده است که باید این نسبت ها مورد بررسی قرار گیرد. از این رو مسیله ی محوری این پژوهش، بررسی رویکردهای اجتماعی و سیاسی او در تالیف اثر دعایی و هم چنین، نقد نسبت هایی است که به وی داده شده است.

مسیله اصلی این پژوهش تاثیر وضعی و تکوینی الفاظ و کلمات در نظام هستی با تمرکز بر مسیله استجابت دعای ملحون است. دعای ملحون دعایی است که با الفاظ غلط و اعراب ناصحیح ادا می شود که طبق روایتی از امام جواد علیه السلام، چنین دعایی بالا نمی رود. یافته اصلی این پژوهش - که از نوع پژوهش های کتابخانه ای و اسنادی و به شیوه تحلیل عقلی و منطقی داده ها به نگارش در آمده - آن است که استجابت دعا اثر نفس انسانی است که به اذن الهی در نظام تکوین اثرگذار است. نفسی که با ابراز فقر،  به مبدا هستی متصل می شود، از قدرت آن مبدا در اثرگذاری بر امور مختلف بهره مند می شود. از آنجا که حقیقت نفس به قدرت الهی متصل شده، تمام آثار و تجلیات نفس دعاکننده هم مانند کلمات، حالت خضوع، بکاء یا تباکی در اشتداد ظهور قدرت الهی در آن موثر است؛ همان طور که اجتماع دعاکنندگان و تکرار دعا نیز بر ظهور این قدرت می افزاید. الفاظ و کلمات و نیز اموری مانند زمان مناسب، مکان شریف و غیره اثر اعدادی بر نفس دارند؛ یعنی نفس را برای تاثیرگذاری در نظام تکوین آماده می کنند نه این که الفاظ و کلمات علت فاعلی در استجابت دعا باشند، بنابراین دعای ملحون نمی تواند مانع استجابت دعا باشد. در این پژوهش به برخی از توجیهاتی که از کلام امام جواد (ع) شده است، پرداخته و جهات ضعف آن ها تبیین شده است.

گفتمان انتقادی نوعی روند تکوینی تحلیل گفتمان است که در آن با عبور از سطح توصیف گفتمان به چرایی تولید متن توجه می شود. در همین راستا در پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی بر اساس الگوی تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف تلاش می شود به گفتمان کاوی انتقادی دعای صباح امام علی (ع) در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین پرداخته شود و ضمن بررسی جنبه های ادبی مناجات، گفتمان های غالب و پوشیده متن را که کمتر به آن ها توجه شده، مورد تحلیل قرار دهد. در سطح توصیف در جملات با وجوه خبری، با قطع و یقین به بیان موقعیت گفتمانی پرداخته شده که بیانگر میزان تعهد نویسنده به گزاره هاست و این متن به عنوان ابزاری قاطع برای ارسال پیام است. در بعضی عبارات قصد نویسنده برای انگیزش مخاطب نیست؛ بلکه نوعی انتظار، حسرت و اندوه را نشان می دهد. این پژوهش سعی می کند به این دو پرسش پاسخ دهد که مهم ترین موضوعات مطرح شده در دعای صباح براساس نظریه نورمن فرکلاف کدامند و امام (ع) چگونه توانسته است با استفاده از کلمات این موضوعات را منتقل کند؟ نتایج این تحقیق گویای این است که ایدیولوژی غالب در گفتمان در موضوع بیان عظمت خداوند و قدرت و حکمت او در خلق نعمت های عظیم، یگانگی خداوند و توحید، بخشندگی و رحمت، تفویض امور به خداوند و مناجات و راز و نیاز با خدا خلاصه شده است. بر این اساس، بیشترین حجم واژگان دعای صباح برای انتقال معنایی متناسب با این ایدیولوژی انتخاب شده است و با توجه به مفهوم دعا، دایره واژگانی امام (ع) نیز بیشتر مربوط به دعا و مناجات است.