فصلنامه هنرهای زیبا
پیاپی 3 (بهار 1377)

پیش از تماشای یک تئاتر یا فیلمی بر پرده سینما و یا استماع یک کنسرت موسیقی این پرسش فراروی ما قرار دارد که نطفه امکان درک یک اثر هنری در کجا بسته می شود. از آنجا که تبیین شعور انسان – تاریخی باشد یا فرا تاریخی – در مبنا تنها به یمن آن مقولات فلسفی ممکن است که در چهارچوب درک مشخص علمی این هنر یا آن هنر نمی گنجد و هر گونه مقولات فلسفی در غایت در مبادی هستی شناسانه منزل و ماوا دارد؛ درک زیبایی شناسانه انسان بالتبع، نیازمند توجی هات فلسفی و هستی شناسانه نظام مند خاص خود است. در این مقاله کوشش شده است تا ضمن ترسیم حدود درک هنری به این مطلب توجه داده شود که " تفاسیر هنری " می تواند با استعانت از قواعد پیشین فلسفی و هرمنوتیکی توجیه و تبیین بنیادینی بیابد؛در عین اینکه با استدلال نشان داده شده است این توجیه و تبیین تنها در ذیل مفهوم شامخ «متن هنری» امکان پذیر است. با این ملاحظه می توان دریافت که مانند هر متن هرمنوتیکی متن و اثر هنری نیز چونان مرجع تفسیر هنری خود در آینه های گوناگون تفسیرات به تلؤلو در می آید و درک و تفسیر – که عمل فاهمه است با این تلؤلو امکان انعکاس می یابد.

هنر به عنوان پدیده ای که در کلیه شئون حیات اجتماعی و فردی انسان دخیل است از اهمیتی کم نظیر برخوردار است و جامعه شناسی هنر نیز به همین دلیل یکی از مباحث مهم جامعه شناسی است که نیازمند یافتن جایگاه خود در حوزه جامعه شناسی معاصر و یافتن یک چارچوب نظری مناسب است. با این دیدگاه مقاله حاضر کوششی است جهت برآورده ساختن این دو نیاز مهم. این مقاله دیدگاه های مختلفی را که از طریق آنها می توان به مطالعه جامعه شناختی هنر پرداخت مطرح کرده و به بررسی اساسی ترین این دیدگاه ها یعنی جامعه شناسی معرفت پرداخته و جامعه شناسی هنر را به عنوان شاخه ای یا زیر مجموعه ای از جامعه شناسی معرفت معرفی می کند. مقاله حاضر صرفا جهت معرفی جامعه شناسی هنر نگاشته شده و در محدوده کلیات باقی مانده است. شرح و بسط هر یک از مقولات ذکر شده و بیان آراء به بحثهای دقیق تری نیاز دارد.

هنر باز کردن میدان برای به فعلیت رسیدن محتوا و ما فی الضمیر است؛ آن گونه که محبوب انسانها شود. هنر رابط مافوق محسوسات عوالم و ملکات ربانی با محسوسات و طبیعیات انسان است. هنر تعاون و هم آهنگی های دلاویز عناصر و سازمان ارتباطی انسان است که نقش هر پدیده را به منصه ظهور می رساند و مانند دیگر محصولات فکر و حال بشر، برای تنظیم و بهره برداری در حیات جامعه، ضروری و لازم بوده و تفنن و بازی نیست. هنر بیان و شهود مطلوب یک محتوا و فعالیت و عملکرد مضامین و ساختار و آرایش ما فی الضمیر است. هر چه محتوا و مضامین ومافی الضمیر غنی تر و ورود به عالم اکر دلپذیر تر و عاشقانه تر باشد، شکل گیری خمیره و روح انسانی کیفی تر شده و هنر متعالی تری عرضه می شود و هنرمند با رهسپار شدن به کوی عالم اکبر و جبروت اعلی می تواند با کمال مطلق انس برقرار کند. در عبودیت، تمامی نقش های انسان بارز شده و می تواند در منتهای عالم اذن داده شده سیر کرده و قدرت یابد تا یافته های شهودی خویش را برای عوالم دیگر تعریف و ترجمه کند، مضامین را به زبان و حال درآورد و به احساسات انسانها منتقل کند. لذا والاترین و ارزشمندترین هنرمندان، کسانی هستند که محتوای متعالی و غنی معرفت را به احساسات انسانها پیوند می دهند و آنها را به فوق محسوسات آشنا کرده و دل و جان آنها را به کمال مطلق هستی مرتبط می سازند.

اهمیت و جایگاه آموزش هنر در عرصه آموزش عالی بر کسی پوشیده نیست و بخصوص نقش آن در روند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور حائز اهمیت است. در این راستا، بررسی و ارزیابی متداوم چگونگی تعلیم و تربیت و شیوه های انتقال تجربه های فنی – هنری یکی از شرایط اصولی ارتقاء سطح علمی آموزش هنر از لحاظ کمی و کیفی است، و انجام تجربه های نوین آموزشی، یکی دیگر از ضروریات اصلاح و تکامل الگوهای آموزشی است. در این مقاله، نگارنده تناه به یکی از برنامه های آموزشی دوره کارشناسی ارشد تصویرسازی مه خود مجری آن بوده، پرداخته است و ازریابی کمی و کیفی تمام دوره کارشناسی ارشد مطرح نمی باشد و طرح برنامه های آموزشی جدید و اشاره به تجربه های تازه طراحی و شکل آفرینی و استفاده مناسب از امکانات و ابزارهای جدید طراحی، خصوصا رایانه، مورد تاکید قرار گرفته است. با اجرای تصویرسازی علمی و ارتباط با محققین رشته های دیگر علوم، دانشجویان و طراحان این زمینه، توانسته اند فراتر از محدوده تصویرسازی کاربردی سنتی، با انجام تجربه های مختف تصویر سازی ومطالعات نظری و آزمایشگاهی، درک جامع تری نسبت به پدیده های طبیعی بدست آورند و به نوبه خود در فعالیت های علمی و هنری معاصر، حضور مؤثرتری داشته باشند. انجام کار پژوهشی از اهداف آموزشی در مقاطع تحصیلات تکمیلی، خصوصا در رشته های هنری است؛ بدین جهت با ارائه یک الگوی پژوهشی، در پنج مرحله به صورت: مقابله با مسئله، جمع آوری و آزمایش، ساماندهی و بالاخره تحلیل فرآیند تحقیق، به مبحث مهمی که مورد نیاز تحقیقات هنری می باشد اشاره نموده است. برخلاف گذشته که معمولا هنرمندان به صورت فردی به کار هنری می پردازند، اینک با توجه به تعدد تخصص ها و نیاز بهره مندی از همه زمینه های علوم و فنون، آشنایی با کار گروهی اهمیت پیدا کرده است. هنرمندان نیز می بایست با کار گروهی آشنا شوند؛ به همین جهت در برنامه تصویرسازی علمی، همکاری با محققین رشته های دیگر علوم را ضروری شمرده است. کسب توانایی های تخصصی و مهارت و آشنایی با ابزارها و وسایل جدید طراحی، هنرمند معاصر را برای حضور فعال در صحنه های تبادلات فرهنگی و هنری آماده تر می کند و به او توانایی و اعتماد به نفس بیشتری می دهد.

در مقاله حاضر به طور فشرده مراحل تکامل و تحول حروفچینی در صنعت شریف چاپ (وسیله مهم حفظ و انتقال اندیشه ها و عواطف بسیاری از علما، دانشمندان، فلاسفه و اهل هنر برای میلیاردها مردم در طول تاریخ) بررسی شده است؛ موضوعی که در بهبود کیفیت زندگی و جهشهای علمی و آگاهی ابناء بشر به مانند بهداشت و هوا که حیات انسانی را وسعت و عمق بخشید، اثری قطعی و بی گفتگو گذاشته، و سبب ابداع فنون و هنرهای دیگر است. ما، امروز از حاصل ریاضات و خدمات جسمی و روحی و فکری و ذوقی مبتکرین آن، بدون اندیشه کردن به پایه و مایه و قدر و رنج کار آنان، بهره می گیریم و در دیوار جهان متمدن خود را با آنها مزین و مطرز می سازیم.

تشکیل دولت صفوی در قرن دهم هجری (17 میلادی) سبب می گردد تا حیات عقلی شیعی به اوج خود رسد، تشیع اثنی عشری به هویت سیاسی و فرهنگی مستقلی دست یابد و این هویت و شخصیت را به عنوان خمیرمایه فرهنگی همه شئون زندگی پس از خود قرار دهد و زمینه را برای شکفتن آراء حکمی اشراقی، فلسفی و عملی مهیا سازد. این حکمت در سراسر عصر صفوی در عراق، سوریه و هندوستان، که پیوندهای بسیار نزدیک با ایران داشتند، رواج یافت اجمالا مکتب اصفهان نامیده می شود. مرکز این حکمت نه تنها اصفهان پایتخت صفویان بلکه شهرهایی چون شیراز، کاشان، قزوین و تیریز بوده است. استقرار دولت صفوی در اصفهان فرصتی است که این دولت آرمانشهر خود را بر مبنای آراءحکمی و فلسفی بنیان گذارد و به شهر چون نماد و تجسم و تجسد کالبدی فضایی این مفاهیم بنگرد. برنامه ریزی، طراحی و اجرای شار جدید اصفهان به مدت 25 سال، بیانی روشن از این نمادگرایی و سازماندهی فضایی است. این بیان فضایی و نمادگرایی آن چنان محکم، روشن و ظریف است که بی هیچ تردیدی در زمینه هنر شهرسازی مکتبی را پایه می گذارد که بنا به خاستگاه حکمی و فلسفی اش می توان مکتب اصفهان در شهرسازی نامیدش. و آن کس که شاید در شهرسازی چنین مکتبی را پایه نهاد کسی دیگر نبود جز شیخ بهاءالدین عاملی(شیخ بهائی) که بر آن شد تا سایه ناکجاآبادهای اساطیری، مذهبی و فلسفی را بر زمین نقش زند و چون از پایه گذاران مکتب اصفهان در حکمت و فلسفه بود، در شهر نیز بر آن شد تا بحث آن را با منطق آغاز کند و با مفاهیمی عارفانه در پرتو تجدید و اشراق عقل بر پایش سازد. این وطن مصر و عراق و شام نیست این وطن شهری است کان را نام نیست ای خوش آن کو یابد از توفیق بهر کاورد رو سوی ایت بی نام شهر

طی سه دهه اخیر قرن بیستم، در سیاست ها، نگرش ها و طراحی بخش مسکن، تحولی سریع و ناگهانی به چشم می خورد. در همین دوره، مناطق تاریخی شهری، در سطح جهانی مورد عنایت خاص قرار گرفته اند. بر همین اساس سیاستمداران، نهادهای دولتی، سازمان های غیر دولتی، مهندسان، معماران و شهرسازان و غیره در زمینه برنامه ریزی و طراحی ساخت و ساز جدید، نوسازی، مرمت، بازسازی و بهره برداری مجدد از این مناطق، اقداماتی اتخاذ کرده اند. از این عده نه تنها از تخریب مناطق مسکونی سنتی به منظور احداث برجهای رفیع«نوگرایانه» جانبداری نمی کنند، بلکه خواهان حفاظت از این مناطق بوده و درصددند تا در زمین های بایر این مناطق تاریخی، اقدام به ساخت و ساز کنند. چنانچه برنامه های مسکن در مقیاس کلان در دو نمایشگاه بین الملل ساختمان سازی در برلین،«محله هانزا» در سال 1957 و «طراحی مسکن از طریق ساخت و ساز در مناطق تاریخی شهری» برلین مرکزی و در طول مرز برلین شرقی سابق در سال 1987 را با هم مقایسه کنیم؟، بیشتر متوجه این تغییر نگرش می شویم. به طور کلی مقاله حاضر علاوه بر درج تجربیات آموختنی از برلین، بر مسائل و امکانات طراحی مسکن مدرن در بافت قدیم شهری تاکید داشته و روش های برنامه ریزی و طراحی، کاربرد مناسب فنون ومصالح ساختمانی، ابعاد مالی و معماری آن را مطرح خواهد کرد.

طی سه دهه اخیر قرن بیستم، در سیاست ها، نگرش ها و طراحی بخش مسکن، تحولی سریع و ناگهانی به چشم می خورد. در همین دوره، مناطق تاریخی شهری، در سطح جهانی مورد عنایت خاص قرار گرفته اند. بر همین اساس سیاستمداران، نهادهای دولتی، سازمان های غیر دولتی، مهندسان، معماران و شهرسازان و غیره در زمینه برنامه ریزی و طراحی ساخت و ساز جدید، نوسازی، مرمت، بازسازی و بهره برداری مجدد از این مناطق، اقداماتی اتخاذ کرده اند. از این عده نه تنها از تخریب مناطق مسکونی سنتی به منظور احداث برجهای رفیع«نوگرایانه» جانبداری نمی کنند، بلکه خواهان حفاظت از این مناطق بوده و درصددند تا در زمین های بایر این مناطق تاریخی، اقدام به ساخت و ساز کنند. چنانچه برنامه های مسکن در مقیاس کلان در دو نمایشگاه بین الملل ساختمان سازی در برلین،«محله هانزا» در سال 1957 و «طراحی مسکن از طریق ساخت و ساز در مناطق تاریخی شهری» برلین مرکزی و در طول مرز برلین شرقی سابق در سال 1987 را با هم مقایسه کنیم؟، بیشتر متوجه این تغییر نگرش می شویم. به طور کلی مقاله حاضر علاوه بر درج تجربیات آموختنی از برلین، بر مسائل و امکانات طراحی مسکن مدرن در بافت قدیم شهری تاکید داشته و روش های برنامه ریزی و طراحی، کاربرد مناسب فنون ومصالح ساختمانی، ابعاد مالی و معماری آن را مطرح خواهد کرد.

Qadeer, Mohammad A.(1993) "Planning Education in Less – Developed Countries of the طCommonwealth: an Assessment", Habital international, vol. 17, no. 1, pp. 69 – 84. رشد و تحولات عظیم جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی در جوامع رو به رشد و ضرورت هدایت و کنترل ساختار فضایی شهر، روستا و منطقه منجر به تاسیس دوره های شهرسازی به عنوان شاخه مستقلی از علوم و دانش های نوین شده است. در قالب فرایند چنین برنامه ای، ضروری است ارزیابی لازم از میزان نیل به اهداف و نیز شناخت نقاط قوت و ضعف به عمل آید. نظر به نوبودن رشته شهرسازی در ایران و نیز فقدان تحقیقات در زمینه ارزیابی نتایج حاصل از تاسیس رشته، مفید دانسته شد تا از تجربه سایر کشورها بهره گرفته شود. مقاله حاضر از جمله معدود تحقیقات انجام شده در زمینه ارزیابی آموزش شهرسازی در تعدادی از کشورها می باشد که ضمن معرفی روش های آموزشی، مقاطع و گرایش ها، بازدهی دوره ها را ارزیابی نموده و مسائل موجود در زمینه کمبودها را نیزتجزیه و تحلیل می کند.

یکی از کارهای بسیار ضروری و مهم در رابطه با بحث معماری و شهرسازی اسلامی تطبیق مقررات و الگوهای جاری معماری و شهرسازی با قاعده لاضرر می باشد که از مشهورترین قواعد فقهی اسلام می باشد و یکی از امتیازات این قاعده این است که بر قاعده تسلیط تقدم دارد. به عبارت دیگر قاعده لاضرر به منظور محدودکردن اقتدارات و اختیارات قاعده تسلیط مقرر گردیده یعنی در نظام اسلامی به صرف مالک بودن نمی توان هر نوع تصرفی را شخص در ملک خود اعمال نماید و به موجب قاعده لاضرر تصرفات در ملک شخصی بایستی مبتنی بر اصول و ضوابطی باشد که سبب اضرار به دیگران نگردد حال این ضرر مادی یا معنوی باشد فرق نمی کند و اولین قدم بررسی وضعیت کنونی شهرها مخصوصا شهرهای بزرگ نظیر تهران و تطبیق آن با قاعده لاضرر می باشد و در صورت تعارض با قاعده لاضرر، رسیدن با الگوهای مناسب معماری و شهرسازی است که منطبق با مقررات و ضوابط باشد و لذا قاعده لاضرر می تواند به عنوان مبنا و زیربنای ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی اسلامی قرار گیرد.

شناسایی آسیب ها که می توانند در حال اجرا و یا در طول زمان بهره برداری بر یک ساختمان وارد شوند از جمله مسائلی است که در کشور ما – بر خلاف بسیاری از کشورها – به آن کمتر بها داده شده است. آسیب هایی که می توانند موجب بروز ناهنجاری هایی شوند که علاوه بر صرف هزینه های گزاف نگهداری ساختمان را با مشکل مواجه سازد و گاه به عدم قابلیت بهره برداری از ساختمان منجر شود. در هر حال از آنجا که ساختمان به عنوان یک سرمایه ملی تلقی می شود، حفظ و نگهداری آن از نکاتی است که در نگرش ها و برنامه ریزی های کلان کشور بایستی مورد توجه قرار گیرد. در برقراری تداوم موجودیت یک ساختمان، پی در پی سازی آن دارای نقشی اساسی است و شناخت آسیب های وارده بر اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این یادداشت به دو جنبه تغییر تعادل خاک و مسایل اجرایی پرداخته شده و با ذکر نمونه هایی برای هر یک از موارد آسیب، امکان بروز آنها مورد تاکید قرار گرفته است.

ایران به علت موقعیت جغرافیائی و اقلیمی می تواند با در نظر گرفتن عوامل دیگر مانند اقتصاد، عدم وابستگی و... با بهره گیری از انرژی های طبیعی(غیر زیرزمینی) مانند خورشید و باد و...به صرفه جوئی در مصرف انرژی، با استفاده از تجربیات گذشتگان، و کمک گرفتن از روش های معماری سنتی، شده است. این توصیه ها، به طور کامل در مسائل شهری و بطور جز در فضاهای مسکونی بیان می شود. بنابراین جهت استفاده از انرژی های طبیعی، هماهنگ نمودن محیط زیست با شرایط اقلیمی حاکم بر آن، اولین قدم محسوب می شود و یا به عبارتی شرط لازم برای بهره گیری از شرایط طبیعی، هم آهنگی وانطباق ساختمان ها با شرایط اقلیمی است. آنچه در بافت قدیمی شهرهای ایران، بخصوص در حاشیه کویر، می توانست در صرفه جوئی مصرف انرژی مؤثر باشد، وجود اصل در معماری سنتی منطبق با اقلیم، و نتیجتا استفاده از مصالح مطلوب آن محیط است. اما در حال حاضر رعایت مقررات و استانداردهای ساختمانی، بر اساس تکنولوژی جدید منطبق با اقلیم و بهره گیری از مصالح موجود و متداول، می تواند تا اندازه ای کاهش دهنده مصرف انرژی در بافت های مسکونی باشد. در شهرهای بزرگ و پرجمعیتی مانند تهران، قبل از پرداختن به نحوه استانداردکردن مسائل فنی و از این طریق به صرفه جوئی در مصرف انرژی دست یافتن، باید به مسائل کلی تری توجه کرد. و با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیائی و اقلیمی و عوامل دیگر بخصوص جهت وزش باد می توان، روند طراحی شهری را اصلاح و نحوه قرارگیری ساختمانها را بر این اساس تغییر داد.

این مقاله نقدی است بر آموزش دوره دکتری معماری در ایران. بررسی مشکلات موجود، ماهیت آموزش و جهت گیری های آموزشی مورد نیاز این دوره ها از نکات مهم مورد بحث است. علاوه بر این، تحلیل تفاوت ها و فصل مشترک های آموزش حرفه ای معماری از یک طرف، و پژوهش در این رشته از طرف دیگر، و چگونگی ارتباط آن با دوره های مافبل خود، به شناخت وضع موجود آموزش و ارائه پیشنهادات مناسب برای بهبود آن کمک شایانی می کند. در مقاله حاضر ضمن تحلیل وضعیت کنونی آموزش دوره دکتری و نقدهای موجود به آن، راه حل هایی ارائه شده است. توجه به این راه حلها زمینه تربیت افرادی را فراهم می آورد که با کوشش مشترک، به تحقیق و ساخت نظریه های معماری می پردازند، نتایج تحقیقات را منتشر کرده و در تجربه عملی معماری به آزمایش می گذارند. به این ترتیب این دانش آموختگان، از تجربه عملی و تحقیقاتی خود و دیگران می آموزند و این آموخته ها را در تدریس و تحقیقات بعدی به کار می گیرند.

علیرغم اینکه موسیقی مناطق ایران، همانند ردیف موسیقی سنتی ایران یک صدائی است و در اصل تابع هته روفونی، معهذا به فرمهای چند صدائی، اگرچه اکثرا ناخودآگاهانه، برخورد می شود. این فرمهای چند صدائی بر اساس سطح تحقیقات کنونی بدین قرارند: 1-برخورد اصوات مختلف ناشی از اجرای ملودی متناوبا به توسط دو خواننده، به گونه ای که خواننده دوم قبل از اتمام ملودی به وسیله خواننده اول، آواز خود را شروع می نماید. 2-ملودی واحد به وسیله دو اجرا کننده به طور همزمان ارائه شده و تغییر می یابد(واریانت هته روفونی). 3-ملودی واحد به وسیله دو اجرا کننده به طور همزمان ارائه شده و تغییر می یابد (واریانت هته روفونی). 4-تعویض آواز بین سلیست و کر (آواز تنها و آواز گروهی) (فرم رسپونسوریال) یا کروکر (فرم آنتی فونر) به برخورد اصوات مختلف منجر می شود، زیرا کر قبل از اتمام بند شعری به وسیله سلیست یا کر، بند بعدی را اجرا می کند. 5-چند صدائی ناشی از اجرای ملودی به توسط چند خواننده، به گونه ای که هریک از خوانندگان، ملودی را در فضا یا رژیستر صوتی منطبق با امکانات فیزیولوژیک خود ارائه می دهد. 6-همراهی صدای اول با استفاده از جابجائی متناوب و اخوان، یا تعقیب تحرک بالارونده و پاییی رونده ملودی در نوازندگی تمیزه (لرستان) و تامدنرا(ترکمن) به پاراللیسم دو صدا آگاهانه شکل می دهد.

پروفسور برونتو نتل یکی از پیشکسوتان علم اتنوموزیکولوژی، از دهه 1960 تحقیقات خود را در ارتباط با موسیقی دستگاهی ایران آغاز نمود. برونتو نتل از اساتید عالی رتبه دانشگاه ایلینویز آمریکا می باشد و ریاست بخش موزیکولوژی و انتوموزیکولوژی آن دانشگاه را عهده دار است. از رؤسای اسبق انجمن ملی انتوموزیکولوژی و سردبیر نشریه انتوموزیکولوژی و مؤلف کتابهای معروفی چون: تئوری و مبانی انتوموزیکولوژی، مسائل و مفاهیم در بررسی های انتوموزیکولوژی، شناخت ردیف موسیقی ایران در بافت فرهنگی و تاثیرات غرب بر موسیقی سنتی ملل می باشد. پروفسور نتل در سالهای 70-1967 نزد استاد نرعلی برومند در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به بررسی در زمینه موسیقی دستگاهی(ردیف) پرداخت و پس از آن همواره نشریات و کتب بسیاری در این ارتباط به تالیف و چاپ رسانده است. مقاله حاضر که اختصاصا در مجله هنرهای زیبا به چاپ می رسد به زبان انگلیسی است که توسط آقای دکتر علی زرین در کانادا به فارسی ترجمه شده و برای انتشار آن در ایران به گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا ارسال شده است.