فصلنامه خیال
پیاپی 13 (بهار 1384)

نشانه شناسی، که موضوع آن چگونگی تولید معنا در جامعة انسانی است، به ابزاری برای تحلیل آثار هنری بدل شده است. عده ای هر نوع نشانه و درک آن را جز از طریق نظام نشانه شناختی زبان ممکن نمی دانند و برای این ادعا دو دلیل می آورند: 1) فقط نشانه هایی واقعی اند که «نماد» (نشانة قراردادی) باشند؛ 2) این گونه نشانه ها «آموختنی» است و نه «فراگرفتنی». اما این سخن به دلایلی باطل است. اول آنکه در حوزة نشانه شناسی هنرهای نمایشی نشانه های شمایلی و نمایه ای (شمایل و نمایه) نقشی اساسی دارند و کنار گذاشتن آنها باعث زوال معنایی بسیاری از نشانه ها می شود. دیگر آنکه نشانه های شمایلی «فراگرفتنی» است و نه «آموختنی» (نیازمند آموزش). مهم تر آنکه نشانه های سینمایی و تئاتری (تصویری) با نشانه های نوشتار و، بالتبع، نشانه شناسی این دو گونه با هم تفاوت دارد. برخی از ویژگی های نشانه های سینما و تئاتر که علت این تفاوت است بدین شرح است:1) پیچیدگی متن نمایشی (متن نمایشی از سه متن اصلی و مکمل و فرعی تشکیل می شود)؛ 2) وفور نشانه ها در هر لحظه؛ 3) زمان مندی متغیر نشانه ها؛ 4) نبود «واحد مبنا» برای درک معنای نشانه ها؛ 5) نبود قطعیت در توجه تماشاگر به هر نشانه؛ 6) دریافت خودآگاه یا ناخودآگاه نشانه؛ 7) مشخص نبودن اهمیت و تقدم و تاخر نشانه ها؛ 8) نبود قطعیت در دریافت نیت؛ 9) تصدیقی بودن نشانه های تصویری؛ 10) خاص بودن نشانه های بصری؛ 11) نبود روابط معین در میان نشانه ها؛ 12) وجود نشانه های غیرارادی مؤثر در معنا؛ 13) مشخص نبودن متن مبنا؛ 14) نقش چارچوب پرده یا صحنه؛ 15) تعدد سطوح تجزیه؛ 16) پیچیدگی رمزگان.

انسان برای بیان مضامین دینی و اسطوره ای و فایق آمدن بر شکاف بین بخش خودآگاه و ناخودآگاه ذهن به رمز و رمزپردازی نیاز دارد.
رمز بر دو نوع است: جمعی، نوعا دینی، و فردی؛ و در صور مختلفی چون رؤیا و قصة عامیانه و اسطوره و شیء طبیعی و هنر ظاهر می شود. اما در معماری کاربرد رمز از همه قوی تر و پرمعناتر است.
روان منبع بیان اسطوره ای و دینی و مرکب از سرنمونهای مشترک معین است؛ و معماری بیان رمزین مکانمند و زمانمند اسطوره و دین است. از این رو، می توان الگوهای معمارانة مشترک را در آثار معماری کشف کرد. یکی از اسطوره های رایج در سراسر جهان «سفر قهرمان» است. این اسطوره، که در دو صورت ابتلای جسمانی و طلب معنوی ظاهر می شود، بیان معماریانه یافته است. یکی از مظاهر اسطورة سفر قهرمان زیارت یا سفر معنوی است. زیارتهای دینی ویژگی های مشترک دارند: تدارک معنوی برای سفر؛ جدایی زایر از جامعه و زندگی روزمره؛ ابتلائات و آداب طی طریق؛ رسیدن به مکان مقدس؛ بازگشت با حالی متحول. این ویژگی ها به انحای مختلف در آثار معماری ادیان گوناگون ظهور یافته و بیان شده است.

نقاشی از منابعی است که با آن می توان به معانی آثار تاریخی معماری و درک گذشتگان از آنها دست یافت. یکی از وجوه اصلی فضا ساختار آن (روابط اجزای فضا با هم و با کل) است؛ و چون فضا در معماری اسلامی اهمیتی فراوان دارد، بررسی و تحلیل ساختار فضا در نگاره های اسلامی کاری است لازم.
برای این کار، ابتدا باید به خصوصیات نگاره های ایرانی پرداخت. مضمون بیشتر این آثار ملهم از شعر پارسی، خصوصا آثار شعرای طراز اول، است. نکتة دیگر آنکه نگارگر ایرانی جهان را نه از دید خود که به صورت بایسته تصویر می کرد؛ و علاوه بر این، نگاره های ایرانی غالبا بی توجه به زمان و مکان تصویر شده و صحنه به مدد نشانه و تمثیل مصور گشته و فضا بسته و محدود به صحنة حادثه است. اما اهمیت و ویژگی های نگاره های دورة مورد نظر، (ایلخانی و تیموری و اوایل صفوی) اینهاست: تقارن با دورة رواج شیوة آذری در معماری؛ تعدد و تنوع؛ اشتمال بر مکاتب و شیوه های مختلف نگارگری؛ وفور فضاهای معماری در آنها و نمودن ریزه کاری های معماری و مناظر طبیعی. در کل، ویژگی های ساختار فضای معماری و درک آن در نگاره های قرن هفتم تا قرن دهم هجری قمری بدین شرح است: جزء کامل است و کل ناقص؛ جزء واقعی است و کل نمادین، ولی حقیقی؛ فضا به صورت متداوم و در زمانها و جهات مختلف و در ترکیب با هم درک می شده است؛ کلیت فضا با درک جزء به جزء فضاهای خردتر فهم می شده است؛ درک فضای معماری هندسی و در تقابل با محیط طبیعی بوده است؛ ساختار هندسی قائم بوده است؛ درک فضا کامل تر و واضح تر از قبل شده است.

هنرهای بصری ابزاری است که کودک با آن تجارب خود، واقعی و خیالی، را سامان و شکل و نظم می بخشد؛ و در نتیجه، خود و محیطش را بهتر می شناسد. در کل، فعالیت هنری توان آفرینش و درک معنی را در کودک افزایش می دهد.
توجه جدی به هنر کودکان از اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و شامل این گرایشها بود: بررسی مراحل رشد کودک؛ تساهل در روش تربیتی؛ مرتبط دانستن هنر با امیال ناخودآگاه؛ تبدیل نوآوری و بیان به ارزشهای مشخص هنری. در اواخر نیمة اول قرن بیستم، این گرایشها در اثر لونفلد جمع آمد. او خود در این اثر چند پیشنهاد داد: آزاد گذاشتن کودک در فعالیت هنری و مداخله نکردن معلم در آن؛ در نظر گرفتن توالی مراحل رشد؛ هدف قرار دادن سلامت ذهنی و خلاقیت در آموزش هنر در مدارس. امروزه یافته های روان شناسی رشد ضعفهای آراء لونفلد را آشکار ساخته است.
نمادسازی، که از روش های خلق معناست، در هنر سه ویژگی مهم دارد: روش طراحی نماد به اندازة شیء یا واقعة مورد اشاره مهم است؛ مضمون عاطفی مورد توجه آگاهانة هنرمند و مخاطب اثر هنری است؛ مضمون عاطفی و قالب در اثر هنری یکی می شوند. از این رو، هنر کارکرد روان شناختی خاصی دارد؛ گرفتن معنا و شکل بخشیدن به آن، یعنی پیوندزدن فکر و احساس.
در ساختن هر نماد سه دانش دخیل است: دانش نمادپرداز از ماده و ابزار، از مدلول، از وجوه هماهنگی در بین آنها. پس لازمة درک هر نماد و چگونگی نمادسازی کودکان بررسی سه مؤلفة مذکور است.
تحقیقات مربوط به مؤلفه های نمادسازی در آثار هنری کودکان را می توان در چند دسته قرار داد: شناخت ویژگی های مواد و ابزارها: خواص فیزیکی و دیداری؛ آفرینش نمادهای دیداری: وجوه تشابه بیانی و عینی؛ تصورات از مدلول؛ فرایندهای بنیادی، فرایندهای تولید، وضع عاطفی؛ واکنش کودکان به آثار هنری.

وقایع مذکور در قصص قرآن برخی متعلق به گذشتة دور است (انباء) و بعضی مربوط به گذشتة نزدیک (اخبار)؛ و هدف از هر دو عبرت است. در قصص قرآن، یا شخصیت محور است یا رویداد یا گفتگو؛ و البته در بعضی، مانند معراج حضرت رسول اکرم (ص)، هر سه عنصر مرکز توجه است. به علاوه، در آنها، حرکت و زمان و مکان نقشی تعیین کننده دارد.
در نگارگری ایرانی، قصص قرآن را بدین نامها خوانده اند: قصص الانبیاء، سیرة النبی، انبیانامه، فال نامه، معراج نامه. نگاره های قرن دهمی قصص الانبیاء از حیث تصویرگری و اندازه و زبان و تزینیات و محل نگهداری و... واجد ویژگی های جالبی است. در اینجا، نگاره های دو قصة قرآنی (متعلق به قرن دهم هجری قمری)، کشته شدن هابیل به دست قابیل و عذاب قوم حضرت هود (عاد)، با روایت این قصص در تفسیر سورآبادی (قرن پنجم هجری قمری) مقایسه شده است.

به مناسبت همایش صفیی الدین ارموی، در زمستان 1383، نسخة خطی الرسالة الشرفیة فی النسب التالیفیة (متعلق به دانشگاه ییل) به همت فرهنگستان هنر چاپ شد. در این چاپ عکسی، اشکالاتی از حیث مشخصات روی جلد و شیوة شماره گذاری و ترتیب قرارگرفتن صفحات راه یافته که توجه به برخی از آنها برای استفاده از این اثر ضروری است.

در فصلنامة خیال شمارة 12 مقاله ای خواندم از محمد نقی زاده با عنوان «معنای نشانه ها: جان جلوه های هنری». اشکالات اصطلاح شناختی و نظری این مقاله توجه نگارنده را به خود جلب کرد و انگیزة نگارش این مطلب و شرح برخی آشفتگی های مقالة مزبور از منظر نشانه شناسی نظری شد.