نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال دوم شماره 4 (پیاپی 8، زمستان 1384)

کتاب سوزی اسکندریه یکی از بحث انگیزترین مسائل تاریخ فتوحات اسلامی است. هرچند اولین بار در قرن هفتم هجری به این مسئله اشاره شده است، ولی طی قرون بعد، به ویژه در دوران معاصر مورخان و محققان فراوانی این موضوع را بررسی کرده اند. برخی با آوردن استدلال های گوناگون، موافق این خبر بوده و جمعی هم با ارائه قراین و شواهد گوناگون به کذب بودن این خبر معتقدند. به نظر می رسد بیشتر کسانی که در مورد این موضوع تحقیق کرده اند تنها به بررسی گزارشی که از قرن هفتم هجری در متون تاریخی آمده است، پرداخته اند و کم تر محققی از زاویه دید فتوحات اسلامی به موضوع نگاه کرده است. با دقت در متن اصلی گزارش و تعمق در استدلال ها و احتجاج های موافقان و مخالفان و نیز مقایسه این گزارش با مطالعه و بررسی جریان فتح مصر، پی می بریم که این کار توسط مسلمانان صورت نگرفته و اگر هم به احتمال ضعیف چنین اتفاقی افتاده است، نبایستی در فتح اول اسکندریه باشد، بلکه در فتح دوم اسکندریه ودوران خلافت عثمان روی داده است. در این مقاله به بررسی این موضوع از زاویه ای که گفته شد، می پردازیم.

در این مقاله، دانشمندی گرانمایه چند مسئله مهم مربوط به اوایل عصر ساسانی را بررسی کرده است: نخست، علل نزدیکی شاهنشاه بزرگ ساسانی شاپور اول، و مدعی پیامبری عصر وی، مانی را به یکدیگر تجزیه و تحلیل نموده است. بر این مبنا، شاپور قصد ایجاد یک شاهنشاهی جهانی را داشته است، در حالی که مانی هم کوشیده بود ضمن اقتباس برخی از عناصر ادیان پیشین، دینی به وجود آورد که بتواند جای تمامی آن ها را بگیرد و به عنوان دین واحد جهانی پذیرفته شود. بنابراین، دین او بهترین گزینه در راه نیل شاپور به اهداف جهانگیرانه اش به شمار آمد. در عین حال، بنابر نظر نویسنده، مانویت در اصل فرقه ای مزدایی بوده است و به همین سبب مانی را زندیک خوانده، زیرا اساس اندیشه وی بر زند یا تفسیر اوستا قرار داشته و یا به تفسیر تازه ای از اوستا قائل بوده است. و سرانجام، برخلاف نظر برخی محققان خارجی، مانویت اصولا دینی ایرانی بوده و این نکته روشنی است که در ایران و جهان معاصر مانی به آن اذعان شده است.

تحقیق در تاریخ، نیازمند دست یابی به حقایق و واقعیت های تاریخی است، و این امر، مستلزم بررسی دقیق اطلاعات تاریخی موجود در منابع، اسناد و مدارک می باشد. آن چه این بررسی را ممکن و محقق می سازد، عملکرد انتقادی در برخورد با این اطلاعات است که از آن به عنوان نقد تاریخی یاد می شود. نقد تاریخی بر اساس اصول و موازین خود، به دو مرحله نقد ظاهری و نقد باطنی قابل تفکیک است که به هر دو مورد در تاریخ نگاری اسلامی توجه شده است. مورخان مسلمان با بهره گیری از شیوه های نقد تاریخی، کمابیش سعی نموده اند تا کتاب های تاریخی معتبر و ارزش مندی را ارائه کنند. از تاریخ نویسان ممتازی که در این زمینه، عملکرد بیشتری داشته اند می توان مسعودی، مسکویه رازی، ابن اثیر و ابن خلدون را نام برد. با این حال در میان آثار تاریخی، کتاب های بسیاری وجود دارد که اخبار آن ها آمیخته با افسانه و اسطوره است و نیازمند نقد و پیرایش علمی اند.

تاریخ از علومی است که برای ارایه و تحلیل آن باید از منابع پیشین بهره جست، لذا هرچه منبع مورد استفاده، به زمان وقوع حوادث نزدیک تر باشد از اتقان و درستی بیشتری برخوردار است. البته صرف نظر از استثناهایی که وجود دارد و با در نظر گرفتن معیارهایی که منبع مورد استفاده را اعتبار می بخشد. این نوشته بر آن است تا برای دست رسی بهتر به گزارش های تاریخی در منابع کهن، از میان منابع تاریخی قرن سوم و چهارم هجری در زمینه اسلام و تشیع، تنها آثار شیخ مفید را بررسی کرده و تا حد ممکن عنوان تمامی موضوعات تاریخی مورد نظر ایشان را مطرح نماید. طبیعی است موضوع و شکل ارائه مطالب به گونه ای است که بررسی و تحلیل موضوعات تاریخی را برنمی تابد و این مهم را باید به مجال دیگری سپرد.

از جمله مباحثی که طی چند دهه اخیر در حوزه مدیریت دولتی در جهان مطرح شده بحث تمرکززدایی اداره امور عمومی و واگذار نمودن آن به واحدهای محلی در هر کشور است. اداره امور محلی توسط سازمان های محلی مستلزم در نظر گرفتن نقاط قوت واحدهای محلی و تفویض بخشی از اختیارات دولتی به این واحدها می باشد. ایران نیز از جمله کشورهایی است که در این مرحله قرار داشته و پرداختن روز افزون دست اندرکاران به بحث شوراهای اسلامی از مصادیق این امر می باشد. از آن جا که قبل از اجرای یک سیاست در یک کشور، اولین قدم پرداختن به پیشینه تاریخی آن سیاست است، لذا لازم است پیشینه تاریخی چنین سیاستی را در ایران به دقت بررسی کرده تا از این طریق بهترین الگو انتخاب و به کار گرفته شود. در این مقاله با تبیین مفهوم عدم تمرکز و انواع آن، به وضعیت عدم تمرکز در نظام اداری ایران در دوره صفویه می پردازیم.

«ازدواج» یا به عبارتی پیوند میان زن و شوی، «خانواده» را می آفریند و سپس از تجمع سازمان یافته خانواده هاست که یک «جامعه» شکل می یابد. از این رو، برای آشنایی با کفایت ها و کاستی های هر جامعه، در کنار همه پژوهش های لازم، ضرورت دارد که چند و چون ازدواج در آن جامعه نیز بررسی شود.
در این نوشتار با توصیف و تحلیل گونه های ازدواج در عصر جاهلی، جنبه ای مهم از اوضاع زن، خانواده و جامعه عصر جاهلی تبیین می شود. گفتنی است که مقطع تاریخی یاد شده، مدخل و زمینه ای برای تاریخ اسلام به شمار می آید که مطالعه ابعاد مختلف آن، موجب شناخت عمیق آیین اسلام و دستاوردهای آن می شود. هم چنین در این نوشتار، گونه هایی از ازدواج های رایج در عصر جاهلی که به تایید و امضای شریعت اسلام رسیده نیز معرفی شده است.