نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 4 (بهار و تابستان 1385)

هنر کتابآرایی به مجموعه هنرهایی اطلاق می شود که در ساخت، تزیین و تهیهی نسخ خطی بهکار میروند. این هنر در جهان سابقهای دیرینه دارد. در هر برههی زمانی از تاریخ، هنر کتابآرایی بهگونهای تحت تاثیر منع و تاییدات دینی و آیینی قرار گرفته است.
هنر کتابآرایی در دورهی ایلخانی شاهد تحولات و تغییرات بسیاری بوده است و بهعنوان دورهی تاثیرگذاری در روند تزیینات کتب و نسخهبرداری آنها محسوب می شود و نقطهی عطفی برای شروع و پیشرفت تذهیب به شیوهی ایرانی میباشد.
از جمله میراثی که از گذشته در تذهیب این دوره به ودیعت نهاده شده، استفاده از قطع عمودی در کتب و سادگی و بیپیرایگی در تذهیب است که روز به روز به انسجام و پختگی آن افزوده گردیده است. نمونه هایی از قرآنهای موجود از این دوره، ویژگی های تذهیب دورهی ایلخانی را بهوضوح نشان میدهد. نقش ستارهی چند گوش، فرمهای هندسی، جدولکشی های مرکب، ترنجها و شمسه های کوچک حاشیه، همه و همه از جمله عناصر تذهیب در این دورهاند.
این دورهی زمانی مقارن با دورهی دوم گوتیک و عصر طلایی آن در اروپا میباشد که شامل سده های سیزدهم و چهاردهم/هفتم و هشتم میباشد. سبک گوتیک از خاستگاه خود یعنی فرانسه به سراسر اروپا گسترش یافته و به شیوه های مختلف، در کشورهای گوناگون رواج یافت. استفاده از حروف سرآغاز منقوش یا مصور در هم بافته شده، ظرافت تغزلی در پیکره ها، کاربرد رنگهای درخشان و علاقه به ریزهکاری و تزیین، از جمله ویژگی هایی است که در آراستن انجیلهای این دوره از آن استفاده شده است. از جمله انجیلهای مصور این دو قرن میتوان انجیل فقرا، انجیل شاه عباس، کتاب مزامیر و مکاشفات یوحنا را نام برد.

زنان ایرانی از هر قوم و تباری، نقش به سزایی را در حفظ، انتقال و گسترش فرهنگ گذشتگان از نسلی به نسل دیگر بر عهده دارند. لالایی، از منابع پرارزش مطالعه ی فرهنگ عامه (فولکلور) در بین همه ی ملت هاست که زنان کرد با انتخاب برگزیده ی اشعار و ملودی در قالب لالایی به ایفای این نقش می پردازند و میراث فرهنگی، مذهبی و موسیقایی قوم کرد را به فرزندانشان منتقل می کنند. این مقاله به شرح مختصری از انواع لالایی های موجود در این قوم می پردازد که علاوه بر تعلیم و تربیت کودکان، در انتقال مفاهیم بنیادی و ارزش های فرهنگی، مذهبی و تاریخی این قوم مؤثر است.

مقوله ی مکان و فضا در هر دو حوزه ی فلسفه و معماری به عنوان یک موضوع اساسی مطرح بوده و بخش مهمی از ادبیات این دو وجه اندیشه ی انسانی را به خود اختصاص داده است؛ بنابراین در این راستا، نوع نگاه اهل فلسفه و معماران- چه آنهایی که در امر تولید معماری نقش داشته اند و چه افرادی که بیشتر در طریق نظر قرار گرفته اند- قابل توجه می باشد. بررسی، تجزیه و تحلیل این نقطه نظرات می تواند در ارتقاء مباحث نظری معماری و در نتیجه کیفیت تولیدات آن مؤثر باشد.
نگرش فلسفی به حقیقت فضا و معنای آن، یعنی اثر معماری، در مباحث فلسفی، از سوی معماران نگاه واحدی را با اهل فلسفه در نگرش به معماری، ابداع و ایجاد می نماید که تاکنون به آن توجه نشده است. از سوی دیگر، فلاسفه در صدد ورود به ماهیت معماری، تلاش نموده اند برداشت خود را از مکان و فضا در اختیار معماران قرار دهند. مقاله ی حاضر به معرفی و بررسی دیدگاه های بعضی از صاحب نظران پرداخته و تعاریف، مفاهیم و راهبردهای ارایه شده را مورد تحلیل قرار داده است.

مسجد در فرهنگ اسلامی نه تنها به عنوان عبادتگاه بلکه به صورت مجمع و محل حل و فصل بسیاری از اختلافات و نیز برگزاری بسیاری مراسم همواره مورد توجه و احترام بوده است. بنابراین هنرمندان و صنعتگران همواره بر این بوده اند تا با همه نکته سنجی و کاردانی خویش به ایجاد تقویت، استحکام و زیبایی فضای معنوی آن کمک نمایند. در واقع مسجد مجموعه ای از هنرهای گوناگون است که بر روی هم، فضا و مکان خاصی را پدید آورده است. در معماری مسجد به تزیین آن توجه خاص شده است و می توان گفت اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی مسجد بوده است. یکی از ارکان تزیین مساجد استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن به منظور تاثیرگذاری روانی بر نیایشگر و تقویت حس وحدانیت در فضای مسجد است. شکل های پیچاپیچ هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش نوعی احساس نظم و هماهنگی می آفریند. کتیبه نیز در معماری مسجد جایگاه ویژه ای دارد. کتیبه ها علاوه بر این که محل زیبایی و وحدت خط و نقش هستند. استادی هنرمندان خطاط و کتیبه نگار را در بهره گیری مناسب از این دو عنصر در کنار هم نشان می دهند و ابزاری برای پیام رسانی و انعکاس دهنده کلام خدا، سخنان اولیاء و ادعیه اسلامی هم می باشد. از این رو کتیبه ها را می توان به سه نوع کتیبه های قرآنی، کتیبه هایی با مضامین دعایی و کتیبه هایی با مضامین حدیثی تقسیم کرد.
آن چه در این مقاله به آن پرداخته می شود علاوه بر بررسی این دو شاخصه مهم معماری اسلامی در مساجد، مسئله استحاله آن ها در فضای مساجد امروزی است که بر مبنای اصول نوین معماری پایه ریزی می شوند. مساجد امروز دیگر کمتر معرف برتری ارزش های معنوی است و جایگاه معنوی و کاربرد سنتی آن به عنوان مکانی مقدس به تدریج در کنار کاربردهای اجتماعی و سیاسی آن قرار می گیرد. بدین گونه این دگرگونی نوعی تحریف و تغییر در بنای اصلی مسجد که بر مبنای معماری سنتی شامل گنبد، مناره، محراب و منبر و... بوده است به وجود آورده و به دنبال آن تغییر کاربرد و کارکرد عناصر تزیینی را در پی داشته است.

در این مقاله، آثار حجمی فلزی دوران اولیه ی اسلامی ایران طی زمامداری حکومت های طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل بویه و همچنین غزنویان مورد بررسی قرار می گیرد. که با توجه به فرهنگ ساسانی و اسلامی، بتدریج درهم آمیخته و شکل گرفته، و در دوره ی سلجوقیان و نمودی مشخص یافته است. رواج اشکال و احجام متنوع آثار هنری خصوصا در برخی صنایع دستی و همچنین احیا از تکنیک های صنعتی و هنری دوران گذشته، به صورتی نو همواره با پالایش و دگرگونی هایش سامان یافته و با هیاتی اسلامی در این دوران مشاهده می گردد. که در این جا به بررسی نوع، چگونگی اشکال، احجام، تزیینات و همچنین کاربرد نمادین آن ها پرداخته می شود.

موضوع این مقاله معرفی و بررسی نسخه ی خطی خاوران نامه می باشد. این کتاب یک نسخه ی مذهبی- حماسی در وصف فضائل و رشادت های امام علی(ع) در قالب بیان حوادث و وقایع زندگی ایشان است. این نسخه در شهر شیراز و تحت حمایت ترکمانان مصور گشته است. ترکمانان سلسله ای بودند که مقارن با تیموریان بر غرب و جنوب ایران فرمانروایی می کردند. یکی از ویژگی های محتوای نگارگری این مقطع زمانی، گرایش نگارگران به مصور کردن نسخ ادبی در کنار نسخ مذهبی است. در این دوره مذهب گاه بنا به سیاست پادشاهان و گاه از روی خلوص آن ها، همواره فرصت تجلی و شکوفایی یافته است.
هدف از ارائه این مقاله علاوه بر معرفی خاوران نامه و همچنین شناسایی بستری که منجر به مصورسازی آن شده است، بررسی ویژگی های سبکی و محتوایی آن به طور دقیق است، زیرا این نسخه یکی از مطرح ترین نسخی است که تحت حمایت ترکمانان مصور گشته است. خاوران نامه از نظر محتوا هم نسخه ای ادبی و هم مذهبی به شمار می آید، از این رو ابتدا زمینه های فرهنگی، اجتماعی و هنری آن دوران بررسی و سپس کلیتی از وضعیت نگارگری و نسخ خطی دوره ی ترکمانان ارائه می شود و در نهایت با معرفی این نسخه، نمونه هایی در راستای توصیف نگارگری و مضامین آن معرفی خواهد شد.

پس از آنکه با روی کار آمدن خاندان صفویه، تشیع مذهب رسمی ایران گردید، شیعیان پس از مدت ها آزادی و ثبات و امنیت یافتند. در پرتو این امنیت که به واسطه حکومت شیعی ایجاد شده بود فرهنگ و هنر رشد و نمو یافت و هنر اسلامی نیز در همه شاخه های هنر گسترش پیدا کرد. نگارگری و نقاشی مذهبی به خدمت مصور کردن نسخه های مربوط به اهل بیت رسول در آمد و نسخ مذهبی بسیاری در این دوره مصور شدند. حدیقه الشهداء نیز نسخه ای بود که در این دوره در پی رشد و رونق هنرها مصور شد. این نسخه کتابی درباره شهادت شناسی خاندان علی (ع) است و به لحاظ سبک به مکتب بغداد تعلق دارد. نسخ بسیاری از آن در موزه های پاریس، بریتانیا، استانبول و نیویورک وجود دارد.
در این مقاله ابتدا به چگونگی تحولات مذهب در دوران صفویه و سپس به وضعیت نگارگری مذهبی در این دوره پرداخته شده است. پس از آن با معرفی نسخه حدیقه الشهداء و ارائه نمونه هایی از نسخه های مختلف آن مقایسه ای میان نگاره های با مضامین مذهبی صورت گرفته است. مضامین رحلت رسول اکرم، شهادت امام علی، واقعه کربلا، شهادت امام حسن و رحلت حضرت فاطمه در نگاره های مختلف حدیقه الشهداء مورد بررسی واقع شده است این وقایع مهم و سرنوشت ساز تاریخ تشیع هستند.
این مقاله با در نظر داشتن اهداف زیر تنظیم شده است: 1- شناسایی مضامین مذهبی موجود در نسخه حدیقه الشهداء2- دستیابی به شرایط تهیه نسخه های خطی حدیقه الشهداءسؤالاتی که پاسخ آنها را می توان در این مقاله جستجو کرد عبارتند از:1- چه رابطه ای میان مذهب و هنر نگارگری دوره صفویه وجود دارد؟
2- شاخصه های نگارگری نسخه خطی حدیقه الشهداء کدام است؟
این مقاله از طریق مطالعه اسناد ومدارک موجود وبه روش توصیفی -مقایسه ای تهیه شده است.

خوشنویسی اسلامی تجلی گاه کلام خداوند است و تبدیل به یکی از تجسمات هنر مقدس گردیده است. اصول آن طی قرون متوالی تکامل و پالایش یافته و صورت آن امروزه از ویژگی های خاصی برخوردار گردیده که موجب تاثیرات عمیق بصری و روحی در دل و جان مومن می شود. در واقع می توان گفت این هنر تجسمی از کلام خداست. هر چند که منشاء صوری این خط و حروف آن در شبه جزیره عربستان و بخش هایی از عراق عرب است، اما این هنر در دامان هنرمندان ایرانی به تکامل رسید و بالیده شد و ایرانیان مبدع بسیاری از زیباترین و ظریف ترین خطوط اسلامی شدند.
از سویی دیگر ایرانیان مبدع هنر تذهیب اسلامی بودند، هنری که چون حریم و حصاری از گیاهان و گل های آسمانی باغ کلام خداوندی را احاطه کرد.
این نوشتار تحقیقی است پیرامون نسخ خطی قرآنی متعلق به قرون هفتم/اول تا دوازدهم/ششم به ویژه نسخ ایرانی که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. این نسخ 4 عدد می باشند و در این مقاله به لحاظ نوع خطوط و نقوش تذهیب مورد بررسی قرار گرفته اند.