نامه فرهنگستان
سال هشتم شماره 2 (تابستان 1385)

به اعتباری این تصور نادرست پدید آمده که گستره ادب معاصر محدود است به شعر نو و رمان و داستان کوتاه، حال آنکه ادب معاصر عرصه ای بس پر دامنه تر دارد و انواع بس پر شمارتری از فراورده های ادبی و مربوط به ادبیات را در بر می گیرد. مواد گوناگون ادب معاصر را در مقایسه با ادب سنتی به پنج می توان تقسیم کرد:دسته اول شامل آثاری است که در ادامه ادب سنتی که مصادیق تازه ای از انواع موجود در آن شمرده می شوند. اشعار عروضی عمدتا با همان مضامین و در همان قالب های پیشین، هر چند با موضوعات نسبتا نو یا با اندکی تصرف سطحی در ساختار، از این دست اند. از جمله نمونه های برجسته این قبیل اشعار سروده های بهار، شهریار، معیری، پروین، توللی و چهار پاره های رشید یاسمی است.
دسته دوم آثاری را در بر می گیرد که نوعا نظایر آنها در ادب سنتی وجود دارد نهایت آنکه از جهانی متحول جلوه می کنند و احساس می شود که رنگ و بوی تازه ای یافته اند. سروده های با مضامین و احیانا اوزان عروضی بی سابقه یا بسیار نادر در شعر سنتی با حال و هوای تازه و فضای شاعرانه امروزی چون غزل های سایه و سیمین بهبهانی مصادیق بارز آن اند.
این در دسته طیف و پیوستاری را تشکیل می دهند و اعضای آنها را نمی توان همواره به قطع معلوم کرد. ملاک تشخیص عموما جهان بینی اثر آفرین و فضای اثر و نوع مضامین آن است...

کسی نمی داند که فارسی دری نخستین بار در چه زمانی به نگارش در آمد. البته، به احتمال قوی، از همان آغاز فتح اسلامی، برخی از ایرانیان مسلمان شده، برای برآوردن نیازهای روزانه و شاید حتی در مکاتبات خصوصی، خط عربی را برای نگارش زبان خویش به کار می بردند. در میان دست نوشته های مانوی یافت شده در واحه ترفان در ترکستان چین، قطعه ای بسیار کوتاه شامل چند واژه به فارسی دری و به خط عربی پیدا شده است. این قطعه، در واقع، کهن ترین نمونه فارسی نو به خط عربی است و به اوایل قرن چهارم هجری تعلق دارد. با وجود این، کهن ترین دست نوشته موجود از یک متن فارسی به خط علی کتاب الابنیه عن حقائق الادویه اثر ابومنصور موفق هروی به خط علی بن احمد اسدی طوسی است که تاریخ کتابت آن سال 447 است. به همین دلیل است که، در بررسی تاریخ زبان فارسی، غالبا شواهد مربوط به پیش از سال 447 را از منابع غیر مستقیم و گاه متاخر نقل می کنند...

چنان که می دانیم وندهای اشتقاقی از نظر تاثیری که بر مقوله دستوری واژه پایه (واژه ای که وند به آن افزوده می شود) دارند به دو گروه تقسیم می شوند: مقوله گذران، مقوله ناگذران.
مقوله گذران وندی اشتقاقی است که با افزوده شدن به پایه مقوله دستوری آن را تغییر می دهد، مثلا اسم را به صفت تبدیل می کند؛ مانند مثال های زیر:اسم + مند? صفت: هنرمند، دانشمند، خردمند؛اسم + ناک? صفت: خطرناک، طربناک، وحشتناک؛اسم + گین? صفت: غمگین، شرمگین، سهمگین.
مقوله ناگذران وندی اشتقاقی است که مقوله دستوری پایه را تغییر نمی دهد؛ مانند مثال های زیر:اسم + - گاه: آموزشگاه، درمانگاه، پژوهشگاهاسم + - یت: بشریت، اسلامیت، انسانیتاسم + - دان: آتشدان، قلمدان، گلدان...

رشیدالدین فضل الله، مورخ ایرانی قرن هفتم هجری، در اوایل قرن نوزدهم، با تحقیقات مبسوط و چاپ و ترجمه های آثارش به همت اتین مارک کاترمر و، در قرن بیستم، با تحقیقات ایران شناسانی که درصدد بر آمدند تا کارهای ناتمام این ایران شناس بزرگ فرانسوی را به اتمام برسانند شناسانده شد.
در طی همین قرن، در ایران نیز اقدامات جالب توجهی در تصحیح و نشر آثار رشیدالدین انجام گرفت که مهم ترین آنها چاپ و نشر بخش هایی از جامع التواریخ اوست به کوشش مصحح سخت کوش محمد روشن و یار کار آشنای او، مصطفی موسوی...

سهراب سپهری و ویلیام وردزورث، شاعر انگلیسی اواخر قرن هجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم، به دو زمان و دو فرهنگ و سنت شعری متفاوت تعلق دارند. اما، به رغم تفاوت های بارز از جهت شیوه بیان، به مضمون کم و بیش مشابهی می پردازند. هدف این مقاله بررسی همین مضمون مشابه است. مبنای این مقایسه شعر «صدای پای آب» از سپهری و شعر «صومعه تین ترن» از وردزورث است. این دو شعر، که هم از قوی ترین اشعار این دو شاعر شمرده می شوند هم به بهترین وجهی بیانگر افکار آنان هستند، از حیث قالب و شمار ابیات متفاوتند: «صومعه تین ترن» در 159 بیت و «صدای پای آب» در 367 بیت است. قالب «صدای پای آب» نام مشخصی ندارد، فقط، به اعتبار شمار ابیات، می توان آن را شعر بلند خواند. شعر وردزورث در قالب قصیده وار است، هر چند شمار ابیات بندها مساوی نیست. شعر بی قافیه و، در نوع خود، از زیباترین نمونه ها در ادبیات انگلیسی است. در ادامه مقاله، نخست خلاصه ای از دو شعر را آورده ام و، پس از بیان کلیاتی در باب ساختار و زبان این دو منظومه، به مقایسه آنها از حیث مضمون پرداخته ام...

به جاست سخن را با این قول متناقض نما آغاز کنیم که شناخت آرا و نظریه های رومن یاکوبسن و طرح تصویری از شخصیت علمی و فرهنگی او کاری است هم آسان هم دشوار: آسان از این جهت که اولا، یاکوبسن آرا و نظریه های خود را، هر یک، در قالب مقاله یا گفتاری به ظاهر مستقل پیش می نهد و در نتیجه فهم آنها را مشروط به شرایط پیش داده چندانی نمی کند؛ ثانیا، یاکوبسن، به گقته ویچسلاف ایوانف، کلی ترین قضایا در قالب اصطلاحاتی عینی و ملموس و همراه با مثال هایی مشخص مطرح می سازد (Jakobson 1987, p. 10)؛ ثالثا، زبان او، باز به گفته ایوانف، زبانی روشن و مفهوم است (Ibid). پس بدیهی است که هر که حتی یک مقاله یا یک گفتار او را خوانده باشد، حتما به گوشه هایی از آرا او راه برده و به تصویری از شخصیت علمی او در ذهن خود رسیده است، و لذا می تواند درباره او در همان حدود سخن بگوید...

در این گفتار، ابتدا به مطالبی که تاکنون درباره این ضمیر در دستورهای زبان فارسی نوشته شده است اشاره می کنیم سپس به بررسی آن می پردازیم.
در دستور زبان فارسی معروف به پنج استاد چنین آمده است:ضمیر مشترک آن است که با یک صیغه در میان متکلم و مخاطب و غایب مشترک باشد و همیشه مفرد استعمال شود... کلمات خویش و خویشتن هم ضمیر مشترک و از لفظ خود آمده است... گاهی، برای تاکید، ضمیر شخصی متصل به ضمیر مشترک خود الحاق نمایند.
(قریب و دیگران 1320، ج 1، ص 95-97)در این دستور، پس از مطالب، نقش های ضمیر مشترک بر شمرده شده، از جمله برای نقش فاعلی این مثال آمده است:چو تو خود کنی اختر خویش را بد مدار از فلک چشم نیک اختری را...

عروض فارسی بر کمیت (کوتاهی و بلندی) هجا استوار است و شاعر، بر حسب الگوی وزنی، هجاهای شعر خود را انتخاب می کند. از طرفی، کمیت هجا مبتنی بر کمیت مصوت است. بنابراین، در عروض فارسی، کمیت مصوت معتبر است. اما ضرورت رعایت الگوی وزنی در شرایطی خاص موجب تغییر کمیت مصوت می شود، یعنی مصوت کوتاه به بلند بدل می شود یا بر عکس. برای مثال، به مصرع دوم بیت زیر توجه کنید:منم آن شاعر ساحر که به افسون سخن از نی کلک همه قند و شکر می بارمMana-mân? â?e-re sâher ke be? afsu-ne soxan? az ne-ye kelk hame qan-do? ekar mibâram

امثال، به عنوان بخشی از ادبیات عامیانه، همانند کنایات، یکی از پر صرفه ترین وسیله ها در انتقال پیام به صورت ادبی و، در عین حال، مردم پسند شمرده می شوند زیرا از ایجاز برخوردارند، حکیمانه اند، نیازی به مستندسازی ندارند، و، علاوه بر همه اینها، ساده و قابل فهم اند و با نیازها و زندگی روزمره پیوند دارند. ساختار منسجم، روابط معنایی مستحکم، و گزینش الفاظ مناسب هر گونه تغییر و تحولی در عبارت امثال را خالی از وجه می سازند. مع الوصف، مواردی را می توان سراغ گرفت که گذشت زمان رابطه معنایی مثل را با الفاظ آن در پس پرده ابهام پنهان و دریافت این رابطه را دشوار می سازد.
برای نمونه، مثلی از این دست را در این مقاله مطرح و بررسی می کنیم و آن مثل مشهور سیلی نقد به از حلوای نسیه است. پیام مثل آشکار و مشخص است، اما، در آن، رابطه سیلی با حلوا در خور تامل است. واژه سیلی، در زبان کردی، بر نوعی کاچی هم اطلاق می شود که به سایله مشهور است و، همانند حلوا، ماده اصلی آن آرد است. ضمنا یکی از معانی کاج (=کاچ) «سیلی، تپانچه، پس گردنی، کشیده» ذکر، و برای آن این شعر عنصریمرد را گشت گردن و سر و پشت سر بسر کوفته به کاج و به مشتشاهد آورده شده است. (? فرهنگ فارسی معین، ذیل کاج [=کاچ])...ژ

بخش مهمی از عمر نسبتا طولانی پژوهش های حافظ شناسی در ایران به تتبع در نسخه های خطی دیوان حافظ اختصاص یافته است. از نظر تاریخی، یکی از نخستین کارها در این زمینه را مرحوم قزوینی با انتشار دیوان حافظ در سال 1320 شمسی - پس از چاپ مرحوم سید عبدالرحیم خلخالی در 1306- به نام خود ثبت کرد. از آن پس، کارهای بسیاری در این عرصه انجام گرفت و منتشر شد که تنها شماری از آنها اثری تعیین کننده داشت. کار دکتر سلیم نیساری از جمله مهم ترین آنهاست. اما انتشار نتیجه پژوهش های ایشان ناتمام مانده است. اخیرا اطلاع یافتم که تحقیق استاد در شرف آن است که به نتیجه نهایی برسد و بنابر آن است که دفتر دیگرسانی ها در غزلهای حافظ به تمامی و با استفاده از نسخه هایی دیگر منتشر شود. همین خبر انگیزه نگارش این مقاله شد، که در آن نسخه ای کهن حاوی شماری از غزل های حافظ معرفی می شود...

لطائف المعارف، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل نیشابوری (ثعالبی)، ترجمه و نگارش علی اکبر شهابی خراسانی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1368، 277 صفحه.
صحبت درباره کتاب گران سنگ لطائف المعارف ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی نیشابوری است که علی اکبر شهابی خراسانی، استاد فقید دانشگاه تهران، در سال 1368 ترجمه کرده و، در چاپ آن، از تحقیقات دو دانشمند مصری، ابراهیم ابیاری و حسن کامل صیرفی، بهره گرفته اما، در تحقیق احوال ثعالبی و توضیح مطالب حاشیه، البته گاه گاه، به توضیحاتی به قلم خود پرداخته و همه را مشخص کرده است. این بود قول خود او؛ در عمل، متن دانشمندان مصری حاوی دوازده فهرست هم بوده که استناد شهابی از ترجمه و نشر آنها ابا ورزیده، که ای کاش چنین نمی شد. اغلاط طباعتی و بعضی اشتباهات جزیی- شاید از قلم مترجم - دیده می شود که معترض نشدم.
این نقد در سال 1376 ش نوشته شده که تاکنون اقبال چاپ نیافت، به این امید که شخص دیگری نقد کند و یا چاپ دوم انجام شود که از اشتباهات مبرا گردد، اما نشد. پس ناچار شدم این نوشته را به نشر رسانم تا خدمتی به جامعه خود- که معنای نقد نزدش مبهم است - بکنم...

جاذبه افسونگر زبان فارسی، طی قرن های پیاپی، در خاور و باختر جهان به اندیشه مندان و پژوهشگران زبان فارسی شور و انگیزه دیگری بخشیده است. در طول قرن های گذشته، در آسیا و اروپا و امریکا، پژوهشگران بسیاری به مطالعات زبان فارسی پرداخته اند و به اندیشه های ژرف نویسندگان و شاعران پارسی گو به دیده تحسین نگریسته اند.
در سرزمین چک و شهر پراگ نیز، زبان فارسی پرتو افکن شده و محققان را جلب کرده است. در این سرزمین، در آغاز قرن دهم میلادی، طلیعه آشنایی با زبان فارسی و فرهنگ ایرانی پدیدار گشت. از همان زمان، در جای جای نوشته های مسیحی و آثار ادبی و تاریخی چک، درباره زبان و فرهنگ ایران باستان و نیز ایران اسلامی و برخی آثار مکتوب مربوط به آنها گزارش ها و تفسیرهایی بر جای مانده است. از آن میان، به ویژه به ترجمه بخش هایی از آثار دانشمندان ایرانی از جمله قانون ابن سینا و نقل آرا فلسفی او همچنین ترجمه برخی داستان های ایرانی به زبان چک می توان اشاره کرد. (BE?KA 1996a, p. 143)...

پیدایش رمان تاریخی نوین فارسی کاملا تازگی دارد. نخستین آزمایش در این نوع ادبی، چنان که پروفسور ادوارد براون در جلد چهارم اثر استادانه خود در ادبیات فارسی (ص 464-466) نشان داده، به قلم شیخ موسی همدانی، مدیر مدرسه نصرت در شهر همدان بوده است. رمان عشق و سلطنت او ظاهرا در سال 1334 قمری نوشته شد و سه سال بعد در همدان به چاپ رسید.
آقای چایکین، نویسنده شرحی مختصر درباره ادبیات فارسی نوین، که به زبان روسی در مسکو چاپ و منتشر شده، از رمان شیخ موسی خبر نداشته و، در این نوشته خود، اثر صنعتی زاده به نام دامگستران یا انتقامخواهان مزدک را، که در سال 1921 در بمبئی منتشر شده، نخستین رمان تاریخی معرفی کرده است. نظر برتلس نیز در تحقیق او درباره «رمان تاریخی قرن بیستم فارسی» - که می نویسد این رمان را صنعتی زاده در زمانی که بیش از چهارده سال سن نداشته نوشته اما در سال 1921 در بمبئی سپس در سال 1304 در تهران به چاپ رسانده - همین است.

بازیل پ. نیکیتین در اول ژانویه 1885 در شهر سوسنوویتس لهستان به دنیا آمد و در 8 ژوئن 1960 در پاریس درگذشت. (? آرین پور 1374، ص 224، پانوشت 1)وی شرح حال پر ماجرای زندگی خویش را در ایرانی که من شناخته ام (? منابع) گزارش کرده و تقریبا تمامی اطلاعات مربوط به تحصیلات، حرفه کنسولی و خاطراتش را در آن آورده است که ما قسمت هایی از آن را در اینجا نقل می کنیم. نگارش این کتاب ظاهرا در ایام تلخ اشغال پاریس به دست ارتش رایش سوم انجام گرفته است، چون با عبارت «سپتامبر 1941- پاریس» به پایان می رسد.
پدر او روس و از خانواده های بزرگ سن پترزبورگ و مادرش لهستانی بود. از این رو، دوره تحصیلات اولیه اش را در ورشو می گذراند و، به لطف یک معلم فرانسوی که در کلاس درس فرانسه از شرح سفرهای خویش به مشرق زمین با جاذبه خاصی سخن می گفت، در او ذوق و شوق برای سفر به شرق پدید می آید. در طول سال های 1900 تا 1902، که پدرش در ماموریت ادسا بود، چند بار از این بندر دریای سیاه بازدید کرد و حتی به یالتا رفت...

پیش از خواندن یادداشت نقادانه دکتر طبیب زاده با عنوان «رابطه فرهنگ نگاری و دستور نویسی» بر آن بودم که درباره جایگاه فرهنگ نگاری در برنامه ریزی زبان مطلب مختصری، با هدف معرفی مبنی عملی این برنامه ریزی، بنویسم. اکنون فکر می کنم که با شرکت در این بحث همان مقصود حاصل گردد.
در یادداشت طبیب زاده، تلاش شده است که رابطه دستور نویسی و فرهنگ نگاری بیان شود و، با تاکید بر تفاوت های این دو حوزه، توصیه شده است که از خلط مباحث دستوری و فرهنگ نگاری و استفاده از شواهد یک حوزه در حوزه دیگر اجتناب گردد. در این یادداشت، رابطه این دو حوزه به رابطه علم و فن تشبیه، و دستور نویسی علم و فرهنگ نگاری حاصل علم معرفی شده است. طبیب زاده دستور نویسی و فرهنگ نگاری را از این جهت متفاوت می داند که ملاک، در فرهنگ نگاری، طبقه بندی اقلام واژگانی و ترتیب حروف الفباست که نظامی از پیش تعیین شده و قراردادی است...

پسوند «-ی» (یای نسبت) پر کاربردترین وند زبان فارسی است و آن را، در زبان علم و زبان عامیانه، به جای بسیاری به کار می برند و حتی آن را به جای پسوندهایی که در کلمات رایج به کار رفته است می گذارند. به گفته کشانی (1371، ص 89)، این پسوند توسعه طلب و مهاجم است و در سطوح گوناگون به حریم پسوندهای دیگر هجوم می آورد. می شود گفت که پسوند «-ی» به حق خود راضی نیست و کوسه عالم وندهاست.
کاربرد یای نسبت در زبان علم و زبان عامیانه با هم تفاوت دارد. در بخش اول این مقاله، پیشینه تحقیق می آید. در بخش دوم، کاربرد پسوند «-ی» در زبان علم و عامیانه مقایسه می شود. در بخش سوم، نمونه هایی از کاربردهای عامیانه یای نسبت که در زبان علم نیز وارد شده می آید. در پایان نیز، نتیجه مقاله عرضه می شود...