پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
سال دوم شماره 2 (پیاپی 4، پاییز و زمستان 1383)

نجم الدین کبری (د 618 ق)، یکی از شخصیت های اثر گذار و نو اندیش در حوزه عرفان نظری است که تاملات او در حوزه های انسان شناسی، فلسفه ذهن و به خصوص معرفت، در تاریخ تصوف و تاریخ معرفت شناسی اسلامی حائز اهمیت است. او در بحث پیرامون «خواطر»، گونه های مختلف خواطر نورانی و ظلمانی را مورد بحث قرار داده و آنگاه به گونه ای برتر از خواطر، یعنی الهام الهی پرداخته و تصویری کامل از نظریه یادآوری را ارئه داده است. نزد او، انسان برای زندگی خاکی خود به حواس و عقل نیازمند است، اما برای دست یافتن به معرفتی درباره حقایق جهان، در حالت کوری است، مگر آنکه با مجاهده پرده از پیش او بر افتد نجم الدین، عقل را به عنوان نعمتی الهی برای دستیابی به معرفت مورد ستایش قرار داده، اما از فریفته شدن آن به ادراکات حسی و دانایی های دنیوی نگران بوده است. او به حقیقتی عظیم در عالم نورانی به عنوان «عقل کبیر» باور دارد که تنها ابزار در یافتن آن، همان عقل فردی متعلق به انسان، یا «عقل صغیر» است. به باور او هیچ گوهری جز جنس خود را نتواند دید. در راستای برون آمدن از کوری، نجم الدین مبحث «غیبت» را گشوده است، حالتی برخاسته از تصفیه وجود که سالک را قادر می سازد تا برخی از حقایق پنهان عالم را مشاهده کند. او به سه مرتبه از غیبت اشاره کرده است که مرتبه نازل آن که برای عموم مردم دست یافتنی است و والا ترین مرتبه اش، شهادت حقیقی است که برای برترین انسان هاست. نجم الدین با سخن از «ذوق»، به مثابه گونه ای از حس غیبی که قدرت تمیز حقایق را به انسان می دهد، ذوق را در تقابل با مشاهده قرار داده و مباحثه معرفتی خود را بسط داده است؛ وی در این تقابل برآن است تا در برابر وضوح حاصل از مشاهده، معرفت حاصل از ذوق را معرفتی حقیقی و شایسته اعتبار، اما با گونه ای از ابهام و عدم وضوح بر شمارد. نزد او سبب مشاهده گشوده شدن بصیرت به کنار رفتن پوشش ها از پیش روی، و سبب ذوق تبدیل وجود و «ارواح» است.

جان هیک با وام گرفتن از مفهوم «دیدن به عنوان...» ویتگنشتاین و تعمیم آن به کل تجربه های ادراکی و نیز وام گیری از تمایز کانتی میان نومن و فنومن میان «حقیقت فی نفسه» و «حقیقت عند المدرک» تمایز می نهد. حقیقت فی نفسه همان خداوند در عالم واقع است و حقیقت عند المدرک همان تصوری است که در هر دین از خداوند ارائه شده است. دو تمایز ذکر شده مهم ترین مبنای معرفت شناختی نظریه کثرت گرایانه هیک را در باب ادیان تشکیل می دهند. به نظر می رسد نظریه ادراک و نظریه توجیه در نظریه کثرت گرایانه هیک در باب ادیان از نوعی ابهام برخوردار هستند.

هرمنوتیک را به عام و خاص و فلسفی تقسیم کرده اند. شلایرماخر و دیلتای، طرفدار هرمنوتیک عام و هیدگر و گادامر از مدافعان هرمنوتیک فلسفی هستند. شلایرماخر و دیلتای به دنبال روش های عام برای فهم متون هستند، اما هیدگر و گادامر به تحلیل ما هیت فهم توجه دارند. گادامر با تالیف کتاب «حقیقت و روش» گام مؤثری در ارائه هرمنوتیک فلسفی برداشته است. وی با نقد متفکران گذشته روش را موجب نیل به حقیقت نمی داند، بلکه مواجهه با متن را موجب فهم آن می داند.
برای گادامر شرایط امکان فهم اهمیت بسزایی دارد. از نظر وی عواملی چون تاریخمندی، زبان، پیشداوری ها و گفتگوی با متن، امکان فهم متن را میسر می سازد.
در این مقاله علاوه بر بررسی این عوامل به این نکته اشاره شده که لازمه تفکر گادامر نوعی نسبیت در فهم متن و محدودیت معرفت بشری است.

مقاله حاضر از دو بخش تشکیل گردیده است. در بخش اول که قسمت اصلی مقاله را تشکیل می دهد و طبعا هم از اهمیت بیشتری برخوردار است و هم دارای تفصیل بیشتری است، تحلیل فلسفی از منظر فیلسوفان غربی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش سه قسم تحلیل فلسفی معرفی خواهد شد. تحلیل تجزیه ای1، تحلیل بازگشتی2و تحلیل تفسیری3. تحلیل تجزیه ای عبارت است از هر نوع روشی در تحقیق که مبتنی است بر کاویدن یک کل و مرکب -همچون مرکبهای مفهومی- به گونه ای که توجه به اجزاء و نشان دادن نحوه ترکیب آنها با یکدیگر، تصدیق به گزاره مشتمل بر حکم آن کل را امکان پذیر می سازد. تحلیل بازگشتی عبارت است از بررسی کلیه مقدماتی (قریب و بعید) که در یک استدلال مرکب، نهایتا منجر به اثبات یک گزاره معین می گردد. تحلیل تفسیری آن است که با تفسیر یک یا چند گزاره یا مفهوم بتوان صدق و حقانیت یک گزاره معین را نشان داد.
در بخش دوم نشان داده شده است که فیلسوفان مسلمان در مباحث خویش، از هر سه قسم تحلیل بهره برده اند و بر خلاف بعضی مشربهای فلسفی غربی، روش تحلیل فلسفی خود را در هیچیک از آنها منحصر نکرده اند.

در نوشتار حاضر نخست مساله عینیت از منظر دو فیلسوف مهم عهد باستان یعنی افلاطون و ارسطو مورد بررسی قرار گرفته است؛ سپس مساله عینیت در عصر جدید و نزد عقل گرایانی همچون دکارت و پس از آن نزد تجربه گرایانی همچون بیکن، لاک و بارکلی مورد بحث قرار گرفته و در آخر نظر کانت در این خصوص آورده شده است در ادامه نتیجه بندی سه گانه از مساله عینیت: معرفت شناختی، مابعدالطبیعه و معنا شناختی آمده است. پس از آن به گونه های مختلف عینیت معرفت شناختی: نظریه های قائل به اجماع، نظریه های اشاره ای، نظریه های فرا باز نمایانه و نظریه های قائل به تطابق پرداخته شده است. سپس عینیت مابعدالطبیعه و اقسام آن مورد بحث قرار گرفته و در آخر نیز به عینیت معنا شناختی عطف توجه شده است.

در این مقاله، تاثیرات قضایای ناتمامیت اول و دوم گودل، پس از تبیینی کوتاه، در برخی فلسفه های مضاف، از جمله فلسفه ی ریاضیات و فلسفه ی ذهن، و نیز بر علیه مادی گرایی و پوزیتیویسم مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
تاثیر قضایای گودل در فلسفه ی ریاضیات، در سه حوزه منطق گرایی، صورت گرایی و سرشت برهان بررسی شده است.
در حوزه ی فلسفه ی ذهن، به تاثیر قضایای گودل در براهین ضد ماشین انگار اشاره شده است.

وحدت وجود یکی از مهمترین باورهای عرفانی است که همواره چالش های فراوانی را هم در عرصه دینداری و هم در عرصه تفکر فلسفی موجب شده است و ملاصدرا هم به عنوان مبدع یک نظام فلسفی به نام حکمت متعالیه، مدعی است که توانسته است این نظریه عرفانی را تبیین فلسفی نماید. اما بعدها در شرح مراد ملاصدرا اختلافاتی پدید آمد؛ برخی از پیروان این نظام فلسفی نظریه وحدت تشکیکی وجود را تنها تبیین معقول از نظریه وحدت وجود عرفا دانستند و اما برخی دیگر براین باور بودند که سخن عرفا چیزی بیش از این است، یعنی نفی هرگونه کثرت از وجود، که از آن به وحدت شخصی وجود تعبیر کرده اند، و قائل شده اند که ملاصدرا نیز در نظام فلسفی خود توانسته از وحدت تشکیکی وجود گذر کند و به وحدت شخصی وجود برسد.
برای داوری بین این دو دیدگاه، در این مقاله، پس از اشاره مختصری به تاریخچه پیدایش نظریه وحدت وجود، تاریخ تحولاتی را که در تفسیر رای ملاصدرا در این باب وجود دارد، مورد بررسی قرار می دهیم و سپس به سراغ معیارهایی که برای تفکیک فلسفی این دو دیدگاه ارائه شده، می رویم تا نشان دهیم که آیا به لحاظ معنا شناختی، در فضای حکمت متعالیه، واقعا سخن از وحدت شخصی وجود به عنوان امری متمایز از وحدت تشکیکی وجود، قابل دفاع است یا خیر. برای اینکه این داوری کامل شود باید علاوه براین بحث معناشناختی، ادله فلسفی قائلان به تفکیک این دو مطلب در حکمت متعالیه و لوازم پذیرش چنین تفکیکی را نیز مورد بررسی فلسفی قرار داد که به علت ضیق مجال در این مقاله به همان بررسی تاریخی و معناشناختی بسنده شد و ان شاء الله در مقاله دیگری بررسی ادله و لوازم این سخن مورد بررسی قرار خوهد گرفت.

یکی از ملاکهای تمایز علوم را، موضوع هر علم دانسته اند. در این راستا، حکما در ابتدای «الهیات» در مورد الهیات به بحث پرداخته اند. شیخ الرئیس ابن سینا در «الهیات شفا» به طور مبسوط به این بحث پرداخته است اینکه ابن سینا چه معنایی از موضوع الهیات در نظر داشته را از خلال آن مباحث می توان استخراج کرد. این نوشتار بر آن است تا آن معنا را با استفاده از روش معناشناسی و راهکارهای آن استخراج کرده و نتیجه را در جملاتی که از اطناب ممل و اجمال مخل بدور باشند ارائه کند. این کار که از حیث ابهام زدایی معنایی و شفاف کردن تغییرات معنایی می تواند اهمیت داشته باشد، بررسی معناشناختی را صرفا در «الهیات شفا» انجام داده است.

در این نوشتار نخست به پیشینه تاریخی فلسفه نقدی تاریخ اشاره شده است، سپس سه مساله اصلی فلسفه نقدی تاریخ مورد بررسی قرار گرفته است. مساله نخست آن نوع تبیین یا تبیین هایی است که در پژوهش های تاریخی لازم یا قابل قبول است. مساله دوم این است که با توجه به نقش ساختاری ای که ارزشداوری ها غالبا در گزارش های تاریخی دارند، تا چه اندازه استدلال های تاریخی باید یامی توانند فارغ از ارزش باشند. مساله سوم نقش روایت در بیان نتایجی است که مورخ به آن دست یافته است. بخش پایانی این نوشتار بیان خدمتی است که فیلسوفان می توانند به مورخان عرضه دارند.