فصلنامه الهیات هنر
پیاپی 3 (تابستان 1394)

انگیزه و محتوای حرام در حرمت همه اقسام مصادیق هنر، غیر از غناء، به عنوان تمام موضوع یا جزء موضوع، دخالت دارد. در مورد غناء که نوعی کیفیت صوت است و تعیین آن خارج از موضوع این مقاله است، ظاهر ادله معتبر و آرای غالب فقها این است که انگیزه و محتوا در حرمت آن نقش ندارد.

این نوشتار تحقیقی درباره حکم فقهی لهو می باشد و خاستگاه این بحث از آن جاست که برخی از فقها در مسائل گوناگون برای اثبات حکم، به حرمت لهو استناد می نمایند. در این تحقیق پس از مفهوم شناسی لهو و واژه های مرتبط، آیات و روایات مربوطه مورد تحلیل قرار گرفته و این نتیجه بدست آمد که لهو به طور مطلق، حرمت ندارد و حرمت مختص به لهوی است که موجب انحراف عقیده و یا سوق دادن به ترک واجبات، بی بندوباری و ارتکاب گناهان باشد.

آفرینشهای ادبی و هنری، اموری هستند که از خلاقیت افراد در ذهن پدید آمده و متضمن پیام صریح یا ضمنی پدیدآورنده به دیگران است. پس از ورود فناوری تولید و تکثیر انبوه محصول فکری به زندگی اجتماعی و اقتصادی شدن تولید، کار فکری و هنری به فعالیتی ارزشمند و اقتصادی تبدیل شد. با توجه به این امر این سخن مطرح گردید که ماهیت حقوقی آفرینش های فکری در حوزه اقتصادی چیست و شیوه حمایت از آن کدام است. نوشتار حاضر تلاش می کند با مرور بر ادبیات موضوع ضمن شناخت موضوع راه حل هایی را متناسب با ادبیات فقهی بررسی نموده و در پایان با تحلیل مشکل ابتدا مفاد قاعده حقوقی مورد نظر را بررسی کرده و در ادامه مشروعیت آن را در ساختار نظام حقوقی اسلام بررسی کند.

یکی از ظرفیت های عمده و بسیار رایج هنر به ویژه در قالب هایی مانند فیلم، تئاتر، شعر، طنز و داستان، نقد کاستی ها، افکار، اخلاق و رفتارهای نادرست و مبارزه با آنها است، اما نقد در هر جامعه و فرهنگی مواجه با شرایط و ضوابطی است. در فرهنگ دینی و چارچوب آیین جاودانه اسلام نیز در دو حوزه فقه و اخلاق، شاهد قیود و شرایطی برای نقد دیگران هستیم که در مجموع نشان می دهد نقد درست و مجاز چه شاخص هایی دارد؟ این قیود این پرسش را پیش رو می گذارد که قلمرو آزادی بیان در نقد هنری چیست و چگونه رسم می شود؟ پرسشی که در مبارزه با ستم و بی عدالتی اجتماعی و نقد کسانی که حقوق مادی و معنوی، اعم از حقوق فردی و اجتماعی مردم را زیر پا می گذارند، رنگ بیش تری دارد. یکی از قیود اخلاقی و فقهی، حرمت غیبت است که دامنه موضوعی آن شامل مسائل عمومی و اجتماعی نیز می شود. این است که باید دید نقد هنری چه نسبتی با این حکم اخلاقی و فقهی و استثناهای آن دارد؟ با توجه به اینکه «تظلم» از مصادیق روشن استثناء در حکم آن است، آیا می توان دامنه این استثناء را چنان دید که توانایی هنر را در مقابله با رفتارهای ظالمانه و پایمال کنندگان حقوق جامعه نه تنها محدود نسازد بلکه در راستای آن به کار گیرد؟ در این مقاله نشان داده شده که از نگاه فقهی و نیز تفسیری می توان و بلکه باید جانب کسانی را گرفت که چنین نگاه گسترده ای دارند و تظلم را محدود به شکایت به دستگاه های خاص نکرده اند. آنچه این بحث را به آزادی بیان در نقد هنری پیوند می دهد، از یک سو نگاهی است که فقهاء به درستی در گسترش حکم جواز تظلم، از جمله از نظر روش دارند و از سوی دیگر معنای گسترده ای است که «ظلم» و طبعا «تظلم» از نظر فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و در حوزه های مختلف فردی و عمومی و حکومتی و بین المللی دارد. آنچه برخی آیات و روایات به شرحی که در این مقاله آمده، نشان می دهد و فقهای بزرگی مانند شیخ انصاری و به ویژه امام خمینی گفته اند، دایره آزادی بیان در مبارزه با بی عدالتی و ستم را از جمله در قالب های هنری بسی گسترده می کند و دست مظلومان را به دستی برتر در رسانه ای کردن و رسوا ساختن متجاوزان به حقوق مردم در می آورد و ظرفیت های هنری و رسانه ای را در کنار سایر توانایی های فردی و اجتماعی در راستای حمایت از آنان و احیای حقوق آنان و کند ساختن تیغ ستمگران قرار می دهد.

حریم خصوصی از مهمترین مباحث حقوق شهروندی است که از سوی متفکران سیاسی و اجتماعی دارای گرایش به مکاتب فکری مختلف مورد توجه قرار دارد. این حریم، از یکسو به عنوان مرزی برای دخالت شهروندان در امور یکدیگر، و از سوی دیگر به عنوان مرزی برای دخالت کارگزاران حکومتی در امور رعایای تحت حاکمیت، مورد مناقشه و بررسی قرار می گیرد. و هنرمند، چه از حیث شهروند بودن و چه از حیث نظارتی که از سوی هیئت حاکمه بر او اعمال می شود ناچار به رعایت این حریم و الزامات آن می باشد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به این مساله پرداخته، و با بهره گیری از آیات قرآن کریم و روایات معصومینعلیهم السلام، نگاه مکتب اسلام و فقه امامیه نسبت به جایگاه حریم خصوصی به عنوان مصداق بارزی از اخلاق اجتماعی اسلامی ارائه گردیده است. در این مقاله اثبات شده است که حریم خصوصی امری لازم الرعایه از سوی هنرمندان بوده، و تنها آنگاه که با مصلحتی اهم تزاحم پیدا کند قابل هتک خواهد بود؛ و البته هنگامی که اهم بودن مصلحت مزاحم مردد باشد، اصاله الحظر جاری بوده و مانع هتک حریم خصوصی مزاحم خواهد گشت.

یکی از کاربردهای مهمی که برای موسیقی مطرح شده است، موسیقی درمانی است؛ یعنی استفاده از این هنر در تامین و بهبود سلامت جسمانی و روانی. نوشتار حاضر با محوریت این مساله، پس از موضوع شناسی و نیز تبیین حکم موسیقی در حالت اولیه، حکم موسیقی غنایی جهت درمان بیماران را بررسی نموده است. دیدگاهی که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته، جواز درمان با همه انواع موسیقی و حتی موسیقی غنایی، البته، در حالت اضطرار است؛ به طوری که واقعا، معالجه و درمان بیمار، متوقف بر آن باشد، اگرچه در احراز این نکته (تاثیر واقعی وانحصاری موسیقی غنایی در درمان) تردیدهایی وجود دارد. در این مقاله، برای تبیین این دیدگاه و استحکام سازی آن، دلایلی سامان یافته و تلاش شده است که با نقد و بررسی منصفانه، قلمرو مقبولیت و پذیرش این نظریه روشن شود.