نشریه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
سال چهارم شماره 1 (پیاپی 13، بهار 1386)

تحقیق درباره تاریخ اجتماعی اقوام و جوامع گذشته، رویکردی جدید به تاریخ است که یافته های بسیاری فراروی تاریخ پژوهان قرار می دهد. بر خلاف سبک سنتی تاریخ نگاری، تاریخ اجتماعی عهده دار کشف لایه های پنهان و بررسی سبک زندگی و نوع تفکر انسان های پیشین است. نویسنده در این مقاله بر مبنای همین رویکرد سعی می کند تا وضعیت اجتماعی و سبک زندگی شیعیان را در قرن پنجم هجری بررسی نماید.بر این اساس، در ابتدا عوامل مؤثر در شکل گیری تاریخ اجتماعی؛ نظیر نژاد، مذهب، وضعیت جغرافیایی و...،بررسی می گردد و در ادامه به مؤلفه های تاریخ اجتماعی؛ از قبیل معیشت، آداب و رسوم، نظام ارتباطی عالمان دینی با مردم، مهاجرت ها و جابه جایی های شیعیان و...، پرداخته خواهد شد.

تغذیه از نیازهای اجتناب ناپذیر هر موجود زنده ای است و انسان نیز از این قانون، مستثنا نیست. از این روآگاهی از روش و شیوه بزرگان دین در این زمینه، شایان توجه و تامل است. نوشتار حاضر درصدد پاسخ گویی به چند پرسش محوری و مهم درباره تغذیه، بر اساس سیره پیامبر اعظم... است. پرسش هایی چون چرایی تغذیه، نوع غذا، تنوع و مقدار آن، زمان تغذیه، همراهی با دیگران در تغذیه وبالاخره چگونگی انجام تغذیه. در سیره نبوی... غذا خوردن با هدف کسب توان برای طاعت و عبادت بوده است. غذاهای آن حضرت، ویژگی هایی چون حلال بودن، تنوع، سادگی، مضر نبودن و سودمندی را داشته است. آن حضرت از صرف بیش از یک نوع غذا در یک وعده به منظور زهد پرهیز داشته، مقدار غذای مصرفی اش نیز در حد نیاز بدن بوده است. وقت غذای حضرت، هنگام گرسنگی بوده و اصرار بر صرف غذا به همراه دیگران داشته است. نیز آن حضرت در شروع و پایان صرف غذا نام خدا را بر زبان جاری و در این زمینه، آداب خاص دیگری را رعایت می فرمود.

یکی از پیامبران الهی که ماجرای او و قومش به تفصیل در قرآن کریم بیان شده، حضرت لوط (علیه السلام) است که به گفته صاحب نظران، خویشاوندی ایشان با حضرت ابراهیم (علیه السلام) نیز قطعی و مسجل است. داستان حضرت لوط (علیه السلام) با اختلاف قابل توجهی در تورات نیز به چشم می خورد که قطعات زیادی از آن جعلی ودور از شان این پیامبر عظیم الشان است. این مقاله درباره مبعوث شدن حضرت لوط (علیه السلام) به پیامبری قوم شهر سدوم، و مسیر مهاجرت آن حضرت، و اقوال گوناگون در این باره، به انضمام ماجرای نقل شده در قرآن کریم و مقایسه اجمالی آن باداستان منقول در کتب عهدین سخن گفته است.

عامل اصلی و تعیین کننده در سربلندی وعزت یک ملت، میزان همبستگی اجتماعی بین آحاد آن است، لذاشناخت عوامل اصلی تقویت وفاق اجتماعی اهمیت ویژه ای دارد.در این مقاله سعی شده باتوجه به این مهم، عوامل اصلی وفاق اجتماعی مردم ایران تحلیل و بررسی شود. ابتدا به منظور بررسی نقش مذهب تشیع در وفاق اجتماعی ایرانیان، مطالعه تاریخی دوره صفویه صورت گرفته و مفاهیمی، مثل ولایت الهی نزد ایرانیان و ارتباط آن با ولایت فقیه نزد شیعه مورد دقت قرار گرفته است. در ادامه و پس از بررسی تاریخی عواملی، مثل زبان و ملیت و نژاد ایرانی، سیر تکامل وفاق اجتماعی ایرانیان در سایه مکتب تشیع به تصویر کشیده شده است.

پس از انقراض حکومت بهمنیان در دکن، پنج حکومت جدید بر ویرانه های این حکومت تاسیس شد. یکی ازاین حکومت ها، حکومت قطب شاهیان بود که توسط سلطان قلی قطب شاه در سال 918 ق بنیان گذاری شد.سلطان قلی پس از تاسیس حکومت، تصمیم گرفت قلمرو حکومتش را توسعه دهد. این امر، کشمکش های سیاسی و نظامی او را با همسایگانش در پی داشت. از آن جا که قلمرو حکومت قطب شاهیان از شمال وجنوب، مجاور قلمرو حکام هندو بود، سلطان قلی تصمیم گرفت تا جهت حملات خود را به سوی سرزمین هندوها قرار دهد، اما حوادث بعدی سلطان قلی را مجبور کرد به رغم میلش با حکام مسلمان نیز وارد جنگ شود. در دوره جانشینان او نیز این مناسبات سیاسی نظامی با شدت و ضعف ادامه داشت و پیوسته برخی ازاین حکومت ها علیه دیگری با هم متحد می شدند و این حکام مسلمان در زمان حکومت ابراهیم قطب شاه باهم متحد شده، توانستند حکومت هندوی ویجانگر را منقرض کنند. گرچه پس از انقراض این حکومت نیزمجددا اختلافات خود را از سر گرفتند تا این که تقریبا از اوایل دوران حکومت محمد قلی قطب شاه، دوره آرامش نسبی در دکن برقرار شد.

این نوشتار بخش دوم از مقاله «بردگان از جاهلیت تا اسلام» است. در بخش نخست گفته آمد که مبارزه دفعی اسلام با برده داری و لغو یک باره آن، با موانعی جدی روبه رو بود. از این رو، اسلام کوشید تا به تدریج و با پدیدآوردن زمینه هایی، بردگان را از اوضاع نابسامان و اسف بارشان رهایی بخشد، که محدود کردن اسباب و عوامل بردگی و گشودن درهای آزادی بر روی بردگان از جمله آن ها بود. البته از آن جا که بردگان، هم چنان بخشی ازجامعه را تشکیل می دادند، عمده ترین تغییر و تحولات درباره آنان در دوره اسلامی در حیطه رفتاری صورت گرفت. این تحولات به طور عمده در سه حوزه رخ داد: 1. رویکرد انسانی به بردگان؛ 2. تغییر حقوق و قوانین بردگان؛ 3. تغییر رفتار با بردگان. در این نوشتار با توجه به منابع اسلامی به شرح مختصری درباره هر یک از این سه حوزه پرداخته شده است.

هر امت زنده ای، هویتی مخصوص به خود دارد و شناسنامه اش بر اساس میراث های تاریخی اش شکل می گیرد. بر این اساس، میراث های تاریخی و فرهنگی جهان اسلام برای امت اسلامی ایجاد هویت نموده، پیکر جامعه اسلامی را نیرو و نشاط می بخشد و سبب پایداری، استواری و وحدت جهانی مسلمانان می شود.مورخان با تلاش فراوان به جمع آوری و ثبت و ضبط میراث های تاریخی می پردازند و کتاب های تاریخی، سرمایه های جوامع و امت ها هستند که این میراث های تاریخی در آن ها گرد آمده است. از جمله این سرمایه های اسلامی، سه کتاب مهم تاریخی الارشاد شیخ مفید، اءعلام الوری باعلام الهدی شیخ طبرسی وکشف الغمه فی معرفه الائمه اءربلی است که بازخوانی آن ها در فهم اندیشه تاریخی مسلمانان و آشنایی آنان با سرمایه های تاریخی شان تاثیر به سزایی دارد.
این نوشتار، ضمن معرفی و بررسی سه اثر کهن و مهم یاد شده، به مقایسه تحلیلی مطالب آن ها می پردازد.