دو فصلنامه الاهیات اجتماعی
پیاپی 1 (بهار و تابستان 1388)

بسط و توسعه تفکر اجتماعی در محیط های آموزشی سنتی، بخصوص حوزه علمیه قم وام دار تلاش های نافذ حداقل سه استاد برجسته کشور است. یکی مرحوم دکتر علی شریعتی که از طریق آثار و تحلیل های جامعه شناسانه اش از اسلام و تاریخ تمدن اسلامی، طیف وسیعی از طلاب روشنفکر حوزه قم را در اوایل دهه 1350 به خود جذب کرده بود و حمایت های قاطع مرحوم آیت الله دکتر بهشتی از او، در واقع مدرسه حقانی را به پایگاه نفوذ دکتر شریعتی در حوزه قم درآورده بود. دیگری درس های جامعه شناسی دکتر علی قائمی در دارالتبلیغ اسلامی در اواسط دهه 1350، که سیلی از جمعیت طلاب تحصیل کرده آن روز را به آن درس ها می کشاند و ملاحظات عالمانه او بر کتاب زمینه جامعه شناسی دکتر امیرحسین آریانپور، به عنوان تنها منبع عمده درس جامعه شناسی آن زمان، و نیز زبان شیوای وی در تقریر آن درس، گستره شعاع نفوذ این دانش نوپا را برای شاگردان خوش قریحه و با علاقه وی، توضیح می داد. سوم، درس های معارف قرآن معلم شهید آیت الله مرتضی مطهری قدس الله نفسه الزکیه در حسینیه ارک قم و نقدهای ایشان بر ماتریالیسم تاریخی، در ثلث میانه دهه1350 و توصیه های مکرر ایشان به مطالعه و پژوهش مستقل در دانش های اجتماعی نوین، اهمیت تفکر اجتماعی را در ذهن و ذاکره شاگردان فاضل وی برجسته می ساخت و آنها را به مطالعه دوازده کتابی که آن استاد شهید به عنوان منابع تفکر اجتماعی معرفی کرده بود، برمی انگیخت.

الاهیات اجتماعی به آن بخش از دانش الاهیات اطلاق می شود که به حیات اجتماعی انسان و عوارض و لوازم و تبعات آن حیات، همچون حکومت، تجارت، تعلیم و تربیت، قضاوت، نکاح و طلاق، و جنگ و صلح می پردازد.
این رشته بین رشته ای، خود از پنج بخش حدیث اجتماعی، تفسیر اجتماعی، فقه اجتماعی، کلام اجتماعی و اخلاق اجتماعی تشکیل می شود. به شاخه های مذکور از آن جهت عنوان الاهیات اطلاق می شود که همه آنها با متون دینی (قرآن مجید و احادیث) سر و کار داشته، هر یک با شیوه ای اختصاصی مدعیات، آموزه ها و احکام دینی را شرح، توضیح و تفریع و توجیه می کنند.

امر به معروف و نهی از منکر بخشی از سیاست نظارتی و کنترلی اسلام و عنصر مکمل فرایند اجتناب ناپذیر «جامعه پذیری» محسوب می شود و همچون همه تدابیر خرد و کلان فرهنگی و اجتماعی برای ورود یافتن به قلمرو هنجاری جامعه و تبدیل شدن به منطق کنشی فراگیر، نیازمند تشریح، تبلیغ، بسترسازی و تمهید مقدمات و شرایط اجرایی سازی متناسب است. رسانه های جمعی عموما و صدا و سیما خصوصا به عنوان مهم ترین کانال های فرهنگ ساز که هدایت گری روند کلی فرهنگ جامعه را بر عهده دارند در این میان نقش تعیین کننده ای ایفا می کنند. این نوشتار به بحث و بررسی پیرامون نقش و کارکرد رسانه ها در احیا، رونق بخشی، پیرایه زدایی و زمینه سازی هر چه بهتر و بیشتر برای اجرایی شدن دو اصل متعالی و مهجور عقلی شرعی «امر به معروف» و «نهی از منکر» اختصاص یافته است.

در این مقاله، ضمن بررسی مفهوم «توسعه» در علوم اجتماعی و تحولات آن در دهه های اخیر تلاش می کنیم برابر قرآنی «توسعه همه جانبه» را بیابیم و عوامل و موانع دستیابی به آن را برشماریم. به نظر می رسد از نگاه قرآن، «برکات» معادل مفهوم مذکور و محرک اولیه آن دگرگونی در ایستارهای ذهنی توام با تحقق عملی آنهاست؛ بنابراین، قرآن کریم توسعه فرهنگی را دارای نقش محوری می داند. در اندیشه قرآنی، سنت گرایی، خودکامگی، شخصیت نگری، اشرافی گری، انحرافات اجتماعی و... موانع رسیدن به توسعه همه جانبه قلمداد می شوند.

طبق قرآن کریم روایت های اسلامی، ولایت یکی از بنیادی ترین آموزه های دین اسلام به شمار می رود. در این مقاله، تلاش می کنیم، علاوه بر مفهوم شناسی ولایت، قدری به واکاوی ماهیت ولایت بپردازیم و با تاکید بر ابعاد اجتماعی آن، روشن سازیم ولایت و موالات پیوند معنوی نیرومندی در میان مومنان و حجت خداست و همان گونه که توضیح خواهیم داد، این پیوند سرنوشت آنها در دنیا و آخرت را به یکدیگر گره می زند. برخلاف آنچه بسیاری تصور می کنند، ولایت همان رابطه تک تک مومنان با صاحب ولایت نیست، بلکه ولایت رابطه جمع مومنان با صاحب ولایت و با یکدیگر است. در این نوشتار، با بررسی مسائلی همچون مقومات و ارکان ولایت، سلسله مراتب ولایت، طرفینی بودن ولایت، بهره مندی یا عدم بهره مندی کفار از ولایت ربوبی، و کارکرد اجتماعی ولایت، هم درک خود را از ولایت ارتقا خواهیم بخشید و هم گامی در جهت تقویت اخوت ایمانی و نیل به جامعه ولایی برخواهیم داشت.

دین مقدس اسلام که جامع ترین دین هاست به یک سلسله مراسم عبادی خلاصه نمی شود، بلکه جوابگوی کلیه نیازهای انسانی است. از آنجا که نخستین گروه از مسلمانان به شکل های گوناگون در تعامل با پیروان دیگر ادیان بوده اند. مقاله حاضر، با تکیه بر معارف قرآن، به بیان اصولی می پردازد که ناظر بر روابط با غیرمسلمانان است. اولین اصل، دعوت آنان به یکتاپرستی و دین مبین اسلام با اولویت استفاده از روش های مسالمت آمیز است. یکی از راه های مسالمت آمیز دعوت کافران به اسلام تشویق مالی آنان است تا بدین وسیله دل شان به سوی اسلام تمایل پیدا کند که از آن با عنوان اصل «تالیف قلوب» یاد شده است. اصول دیگری که در این نوشتار، درباره ارتباط با ملل غیرمسلمان، به بحث گذاشته شده عبارت اند از: منع توسل به زور در امر دین، کرامت انسان، عدل، احسان، وفای به عهد، پرهیز از فساد بر روی زمین و احترام به خون انسان ها، مقابله به مثل، نفی سلطه کافران بر مسلمانان و عدم موالات و دوستی مسلمانان با کافران.

تامین و رفاه اجتماعی که یکی از مسائل مهم جوامع امروزی قلمداد می شود، عبارت است از یک سیستم منظم از خدمات اجتماعی (مانند بیمه های اجتماعی) برای دستیابی به سطحی از زندگی که افراد، ضمن فعالیت و کار، نگران آینده خود و خانواده شان نباشند. خداوند در قرآن کریم، به منظور بهبود روزافزون تامین و رفاه مسلمانان، هم در حوزه فردی و هم در حوزه اجتماعی، سه منبع مالی مهم و غنی را در نظر گرفته است: انفاق، زکات، و صدقه.
در نوشتار حاضر، گذشته از بازنمایی رویکرد این منابع مالی، می کوشیم تاثیر منابع یادشده را در فرایند تامین و رفاه اجتماعی در جوامع اسلامی بررسی کنیم. همچنین با اشاره به موارد مصرف زکات، انفاق و صدقه، که به طور مشخص در قرآن آمده است، به این نتیجه می رسیم که اگر این منابع بالقوه به صورت منابع بالفعل درآیند، تا حدود زیادی، از فقر جوامع اسلامی کاسته خواهد شد.

«شناخت» از اساسی ترین موضوعاتی شمرده می شود که همواره ذهن بشر را به خود معطوف داشته است. اینکه محتوای شناخت چه باید باشد و اینکه از چه راه هایی می توان به شناخت درست نائل شد و نیز بهترین و در عین حال مطمئن ترین آنها کدام است، از دغدغه های مهم بشر امروز قلمداد می شوند. قرآن کریم عظیم ترین و غنی ترین منبع شناختی است که به دلیل پیوند با ذخیره دانش بی پایان الهی، این ظرفیت را دارد که فارغ از محدوده های عصری و نسلی، همواره بهترین و جامع ترین شناخت ها را در اختیار انسان ها قرار دهد. در این نوشتار، ضمن بحث از چیستی شناخت و تبیین روش های مختلف دستیابی به شناخت، اصلی ترین روش های شناخت را که مورد تایید کتاب الهی اند معرفی می کنیم.