نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 9 (زمستان 1387)

تصویر به معنای محدود، بخشی از نشانه های دیداری است. ارزش ارتباطی هر نشانه دیداری با نشانه ای دیگر، وابسته به قراردادهایی خاص است. از این رو در تصویر، نشانه های رمزی که بیانگر سبک و شیوه های بیان هنرمند است، اهمیت زیادی می یابند. در این تحقیق، تبیین رمزهای واقع گرا در یکی از شاهکارهای هنری دوره قاجار؛ «نسخه خطی و مصور هزار و یک شب» اثر صنیع الملک مدنظر می باشد. اثری که هنرمند کوشیده تا در نگاره های آن از سطح ظواهر عینی فراتر رفته، حقایقی از روابط گوناگون و پویای انسان ها با یکدیگر و با محیط شان را بیان کند. فرضیه غالب در این مقاله آنست که صنیع الملک در نگاره های این نسخه با استفاده از رمزهایی که می توان آن ها را رمزهای واقع گرا نامید، از جمله «شخصیت»، «گزینش»، «دورنما» و «تفکر»، به سطح گرته بردار صرف طبیعت تنزل پیدا نکرده؛ بلکه در این واقع گرایی با ترکیب آزادانه تر و گسست از تزئینات سنتی و انعطاف پذیری از سبک پیشین، اثری آفرید که برای مخاطب زمان خود مانوس و آشنا باشد.
- آشنایی با نسخه مصور هزار و یک شب عصر قاجار و نقاش بزرگ این اثر، صنیع الملک- بررسی رمزهای واقع گرا در نسخه خطی و مصور هزار و یک شبسئوالات:- رمزهای واقع گرا به چه نوع نمادهایی گفته می شود؟
- آیا صنیع الملک در نگاره های نسخه مصور هزار و یک شب اثری مانوس و متناسب با مخاطب عصر خویش آفریده است؟

عشق کاربردی ترین مفهوم در هنر ایرانی است. قلب پر تپش عشق، مولد شور، شیدایی، و رمز و راز- زیبایی و معانی بلند را به مضامین و تصاویر هنر ایرانی می بخشد. نظم ضربان این قلب بسیار حساس، مدیون بار معنوی و روحانی آن است که هم چون حوزه ی فرهنگ و ادبیات، در قالب های مختلف شکل، رنگ و بافت به هنر ایرانی طراوتی صوری، باطنی، ابدی و ماندگار می بخشد.
علاوه بر بسترهایی چون نگارگری، معماری و...، تلالوی نمودهای پر شور و حال عشق را در نقش جلدهای ایرانی نیز می توان مشاهده و حس کرد. جلدهای ایرانی در طول تاریخ- به ویژه در دوران قاجار- با فنونی متنوع، بستر مناسبی برای نقش و ثبت دلدادگی و عاشقی با مضامین زمینی و آسمانی بوده اند و تردیدی نیست که بررسی آن، جلوه های جذاب و روشنی از فرهنگ عشق و ایثار در تمدن ایران زمین را نمایان سازد.
در این مقاله، ضمن بررسی نظری مفاهیم نمادین عشق در هنر ایرانی از نگاه هنر سنتی و رابطه ی عشق و هنر، تلاش گردیده است در یک طبقه بندی مناسب، نقش های نمادین عشق بر جلدهای قاجاری در قالب هایی چون عبارات مقدس، عبارات ادیبانه و خاضعانه، نقوش انسانی در حالات مختلف و مناظر خیالی، بررسی شوند.
بررسی مفاهیم نمادین عشق در هنر ایرانی از دریچه هنر و سنت - طبقه بندی نقش های نمادین عشق بر جلدهای عصر قاجاریه - تحلیل نمونه های شاخص جلدهای موجود در گنجینه های هنر ایران در داخل و خارج از کشورسوالات: چه نوع نقش ها و مفاهیم نمادینی از عشق در هنر ایرانی قابل مشاهده است؟
- نقش های نمادین عشق بر جلدهای عصر قاجاریه چه شاخصه هایی دربردارند؟

بناهای مذهبی در هر فرهنگ و تمدنی، همواره مورد توجه و برای مردم عادی و خواص از زوایای گوناگونی، دارای اهمیت است.
بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) یکی از مکان های با ارزش مذهبی برای شیعیان ایران می باشد، این اماکن عرصه مناسبی برای به نمایش گذاشتن آثار هنرمندان و آراستن آن ها به بهترین نحو می باشد. آثار هنری موجود در این اماکن مقدس، به دلیل ماندگاری بناهای مذهبی، ارزش بیشتری یافته و قدمت آن ها موجب قرب و منزلت دینی برای هنرمندان این گونه آثار می گردد. لذا از ابتدا برای هنرمندان ایرانی سعادت عظیمی بود که در این مکان، نقشی از خود به جای گذارند. از دیدگاه دنیوی برای همیشه ماندگار شده و از نظر مذهبی، دارای اجر و ارزش معنوی هستند.
شاعران بسیاری در مدح امام رضا(ع) سروده اند و آثار بعضی از آن ها کتیبه های آستان مقدس این امام را مزین نموده است. شاعرانی چون صبوری که به ملک الشعرای آستان قدس رضوی ملقب بوده است و قاآنی، علی سرخوش، شفائی مشهدی، مینا امیرالشعرا و دیگران که هر یک با اشعار زیبای خود گوشه ای از حرم مطهر امام هشتم را آراسته اند.
این نوشتار با مقدمه ای کوتاه به بررسی اجمالی بنای حرم مطهر در بستر تاریخ می پردازد و سپس آثار برخی از شاعران دوره قاجاریه که در کتیبه های حرم مطهر به کار رفته اند، بررسی می شوند.
هدف از این پژوهش، بررسی نقش بارگاه امام رضا(ع) در جذب نخبگان هنری و آشنایی با قدمت تاریخی آن می باشد.
روش گردآوری در این پژوهش، کتابخانه ای است و سعی شده در گردآوری مطالب از تمام منابع مکتوب و مصور تاریخی استفاده شود. روش تحقیق تاریخی، مشاهده ای و تحلیلی است.

صنایع دستی ایران، جلوه ای بی مانند از هنر، صنعت، فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین است که در زندگی مردم آن در طول سال ها و سده ها، جاری، زنده و پویا بوده و در تمامی زوایای زندگی آن ها رخنه کرده است.
صنایع دستی ایران، هنری کاربردی و در عین حال محل بروز باورها و خرده فرهنگ ها و اندیشه های خلاق مردم و اقوام مختلف است. یکی از دلایل مهم ماندگاری و ادامه حیات صنایع دستی در دوره های مختلف تاریخی، همین کاربردی بودن آن است. ویژگی تزیینی و کاربردی بودن صنایع دستی و استفاده آن در زندگی روزمره مردم به خوبی توانسته در معیشت و اقتصاد تاثیر گذارده و خود عامل تقویت اقتصادی گردد. به علاوه، پیام های اجتماعی و قومی جوامع را با استفاده از طرح ها، نقش ها و رنگ های محصولات کاربردی خود متجلی سازد.
یکی از این هنرها، رودوزی های سنتی زنان ایرانی است که با اتکا به قوه تخیل و طبع ظریف اقوام مختلف، با جلوه گری زیبایش در گذشته و حال با در نظر گرفتن ابعاد اقتصادی و اجتماعی گسترده اش هم چنان کاربردی نمایان دارد. از جمله این رودوزی ها، سوزن دوزی دو قوم کهن ایران، بلوچ و ترکمن است. امروزه این هنر توانسته با همان هویت و اصالت کهن خود، در نمونه های کاربردی جدید و هماهنگ با خواست جامعه نوین، تولیداتی زیبا را به بازار صنایع دستی ایران ارائه دهد. این مقاله به گوشه ای از تحولات ایجاد شده در کاربرد تزیین و کارکردهای اجتماعی محصولات سوزن دوزی این اقوام در گذشته و حال می پردازد.
سئوالات:1- ویژگی و شاخصه هر سوزن دوزی دو قوم بلوچ و ترکمن کدام است؟
2- نوع تزیین و کاربرد سوزن دوزی اقوام بلوچ و ترکمن چه تفاوت ها و شباهت هایی دارند؟
1- شناخت نوع تزیینات به کار رفته در سوزن دوزی های اقوام ترکمن و بلوچدستیابی به تفاوت و شباهت های کاربرد تزیین سوزن دوزی اقوام ترکمن و بلوچ، تزیین سنتی و نوین، کاربرد و کارکرد اجتماعی.

از آن جایی که مردم استان ایلام از روزگاران گذشته با انواع فرآورده های دستی و بافته های سنتی انس و عادت داشته اند، طبعا زمینه ای مناسب در روند رشد صنعت دستی این منطقه مهیا بوده است. استان ایلام مانند هر استان دیگری، دارای صنایع دستی مخصوص به خود است که از مهم ترین و جذاب ترین آن ها گلیم نقش برجسته است که منحصر به فرد و مخصوص همین منطقه می باشد. فعالیت تولیدی صنایع دستی در جامعه عشایری، عمدتا به وسیله زنان انجام می شود و جنبه کاربردی آن بیشتر از جنبه هنری اش است و اکثرا جنبه خود مصرفی داشته و منبع درآمدی محسوب می شده است.
بی شک گلیم نقش برجسته در استان ایلام از اهمیت شایانی برخوردار است، چه از نظر فرهنگی به دلیل انعکاس نقش های اصیل و سنتی این مرز و بوم و چه از نظر اقتصادی، که باعث تقویت اقتصاد منطقه می شود. دستیابی به این هدف مهم، مستلزم شناخت فرآیند صنایع دستی و عوامل مؤثر در ایجاد تنوع آن ها و نیز آثار اجتماعی آن است. همچنین باید یادآوری کرد که صنایع دستی از مهمترین فعالیت های اقتصادی اجتماعی در استان ایلام به شمار می رود و نقش بسیار مهمی در اقتصاد خانواده و در سطح کلان، در توسعه پایدار استان دارد. این مقاله ابتدا به معرفی استان ایلام و زندگی عشایر آن می پردازد و سپس ویژگی های گلیم نقش برجسته ایلام از نظرگاه رنگ و نقش و طرح را مورد بررسی قرار می دهد.
در بررسی گلیم نقش برجسته، پاسخ به سئوالات زیر مدنظر است:1. ویژگی و شاخصه اصلی نقش و طرح در گلیم نقش برجسته ایلام کدام است؟
2. آیا نوع بافت گلیم نقش برجسته در نوع کاربرد آن مؤثر است؟
جهت پاسخ دادن به سؤالات و رسیدن به اهداف فوق الذکر بر اساس نقش مایه ها، طرح، رنگ، نوع بافت، کاربرد و ویژگی های شاخص این هنر مورد بررسی قرار می گیرد.

هنر در حیطه فرهنگ و محیط اجتماعی، زاییده اندیشه است که در این میان، هنر قالی بافی نیز بدین سان از تمایلات فکری و فرهنگی تاثیر می پذیرد. برخی هنرها مانند قالی بافی، با پیشینه ی دراز، اعصار و قرون متمادی را پشت سر نهاده، همچنان در عرصه زندگی نقش آفرینی می کنند. این هنرها از انواع رویکردها و اندیشه های مختلف در هر زمان بهره گرفته و با تاثیرپذیری از آیین ها و فرهنگ های جوامع به تکامل و غنای هنری رسیده اند.
در این میان، قالی بافی از برجسته ترین نمادهای ملی، تاریخی و شاخص ترین عنصر هویت ایرانی محسوب می شود که آزمون زمان را پشت سر نهاده و هنرمندانه ترین و ماهرانه ترین طرح ها را که حاصل تلاش، اندیشه و ذوق هنرمندان ایرانی بوده را بر خود دیده است. از جمله ادواری که در آن به این هنر، بهایی دو چندان داده شد و طرح های ملی و باستانی به همراه نقوش اساطیری، زمینه قالی را مزین نمود، دوران حکومت صفویان است.
در دوران صفوی هنر قالی بافی و تکنیک و تزیین این حوزه غنایی، بیش از پیش رونق یافت. شاهان صفوی که بعضا خود هنرمند بودند، سعی زیادی در رشد و شکوفایی هنر و از جمله نساجی و هنرهای وابسته به آن داشتند و این امر را به عنوان مکمل فرایند تقویت قدرت و نفوذ خود در داخل و خارج مورد توجه قرار دادند.
در این دوره، هنر و مذهب هماهنگ و هم رشد بوده و هر دو به سمت تعالی در حرکت بودند، کمااینکه هنر قالی بافی این دوران، نشات گرفته از باورهایی است که ریشه یابی آن ها، در دوران ملیت و مذهب ایرانی قابل پیگیری است.
در این مقاله، نمادهایی چون اسلیمی و ختایی، نماد ترنج و لچک، باغ فردوس، درخت زندگی، نماد گرفت و گیر (شیر و گاو)، سیمرغ، طاووس، اژدها، نماد گل به همراه تاویل ها و ریشه یابی فرهنگی آن در دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته و نمونه هایی از زیباترین قالی های دوران صفویه که در موزه هنرهای دستی وین، باکو، ویکتوریا و آلبرت، پولدی پتسولی میلان، مجموعه مک مولان، هنرهای تزیینی وین، هنرهای زیبا و هنرهای زیبای بوستون نگه داری می شود، شرح داده خواهد شد.
اهداف مدنظر این مقاله به شرح زیر می باشد:- شناخت علایم و عناصر هویت ملی و مذهبی تفکر صفویه در قالی های این دوران.
- شناسایی نوع کاربرد عناصر هویتی و مذهبی صفویه در قالی ها.
در این مقاله به سوالات زیر پاسخ داده می شود:- آیا تفکرات ملیتی و مذهبی صفویه در نوع نقوش قالی های این زمان تاثیر گذارده است؟
- آیا ویژگی قالی های صفویه برگرفته از نوع کاربرد نمادین نقوش قالی های این دوران بوده است؟ روش تحقیق تاریخی، تحلیلی و توصیفی و انتخاب مطالب به شیوه کتابخانه ای است.

هنر فعالیتی آگاهانه است که در آن هنرمند به وسیله ی بعضی نشانه های خارجی، احساساتی را که در زندگی خویش داشته است، به دیگران منتقل کرده، چنان که دیگران نیز از آن احساسات متاثر شده و آن ها را تجربه نمایند. این بحث از آن جا با مقوله مورد نظر ما در ارتباط است که این دریافت مشترک میان بیننده آثار هنری، به جز ارزش های فیزیکی و ساختاری آثار، با ارزش های روان شناختی هم در ارتباط می باشد، ارزش هایی که از هم دردی ها و علائق مشترک، تاریخ و پیشینه ی یکسان و بالاتر از این مشترکات فلسفی و فکری انسان ها به وجود می آیند.
وقتی به این اشتراکات در دریافت های انسانی می رسیم، دقیقا به تاریخ و پیشینه و علائق مشترک تاکید داریم، چیزی که گروهی آن را «هویت» می نامند. هنرمند حساس به هویت، سعی دارد آثاری خلق کند که در قالب و صورت ویژگی هایی داشته باشد که بتوان آن را از هنر دیگر ملل تفکیک نمود. این ویژگی ها می تواند مبتنی بر اصالت های بومی، دینی و فرهنگی هر کشور و قومیتی باشد. گذشته ی تاریخی، حماسه های آبا و اجدادی سرزمین نیاکان ما، اصلا جغرافیای زبان مادری ما، باورها و سنت های طایفه ای، مفاخر ملی مان و به طور کلی همه ی این ها جزء هویت فرهنگی ماست.
شعر و ادبیات فارسی در ایجاد غیرت ملی و دلبستگی نیاکانمان در درک عظمت تاریخی و فرهنگی این سرزمین تاثیر مستقیم دارد. نگارش و مصورسازی نسخ خطی و از این میان شاهنامه همواره مورد توجه حاکمان و هنرمندان نگاره گر بوده، چرا که نگارش و تهیه نسخه شاهنامه یکی از سنت های ادبی– هنری ایران در طی قرون متمادی بوده است. بر این اساس تعداد زیادی نسخه خطی از شاهنامه مربوط به دوران ایلخانان تا اواسط دوره قاجاریه به جای مانده است.
در این مقاله که به ارزش و اهمیت شاهنامه به عنوان یک اثر شاخص ملی و مصورسازی آن در دوره های مختلف اشاره شده به معرفی و تبیین نمونه هایی از نگاره های شاهنامه دوران ایلخانی تا قاجاریه با تاکید بر هویت جویی ایرانی می پردازد. شایان ذکر است، نحوه چیدمان مطالب و تصاویر بر مبنای توالی تاریخی شاهنامه های مصور دوران مذکور می باشد.
سوالات:1- هویت جویی ایرانی چگونه در داستان ها و مضامین شاهنامه انعکاس پیدا می کند؟
2- تعامل شاهنامه و نگارگری در هویت یابی ایرانی چگونه در مضامین و پردازش نگاره ها انعکاس یافته است؟
اهداف مقاله نیز شامل موارد زیر است:1- شناخت شاخصه های هویتی ایرانی- اسلامی در نسخه های مصور شاهنامه دوران ایلخانی تا اواسط صفویه2- دستیابی به عوامل تاثیرگذار بر نوع شاخصه های هویتی ایرانی- اسلامی در شاهنامه فردوسی