فصلنامه نقد و نظر
سال سیزدهم شماره 3 (پیاپی 52، پاییز و زمستان 1387)

صدرالمتالهین شیرازی (979- 1045 ق) موسس حکمت متعالیه، برجسته‌ترین فیلسوف دوره اخیر تاریخ فلسفه اسلامی است. فلسفه اسلامی، با ظهور صدرا به رنگی تازه و عرصه‌ای جدید درآمد. از این پس، در هم‌آمیزی فلسفه‌ یونانی، اشراقی، عرفان و نیز مهم‌تر از همه متون وحیانی، بنیاد رفیع فلسفه‌ای را بنا نهاد که مدار همه مباحث فلسفی ایرانی و کانون شرح و تفسیر فیلسوفانه همه اندیشوران قرار گرفت. فلسفه صدرایی چیزی بسی بیشتر از حکمت یونانی، نگاه اشراقی و کلام ایمانی است. گویا همه‌ اینها هست و هیچ‌کدام نیست. هرچند در باب فلسفه صدرایی فراوان نگاشته‌اند، بی‌گمان هنوز تبیین مختصات فلسفی آن به تحقیق و در سنجش با دیگر فلسفه‌های اسلامی نیازمند پژوهش‌هایی افزون‌تر است. در فلسفه صدرایی عناصری بنیادین در کارند که شاکله آن را می‌سازند و این دستگاه فلسفی را از فلسفه‌های مشایی، اشراقی و عرفان تمایز می‌بخشند. از دیگر سو، بسیاری از مباحثی که رنگ کلام و الاهیات دارند و در تاریخ اندیشه اسلامی طی سده‌ها بحث و بررسی شده‌اند، در این فلسفه تشخص، بسط و اغلب راه‌ حل می‌یابند. از این منظر نیز، دستگاه فلسفه صدرایی درخور اعتناست؛ زیرا تلاشی متفاوت برای حل بسیاری از معضلات مفاهیم دینی و ایمانی به‌شمار می‌آید. این فلسفه می‌تواند در عرض کلام اسلامی، الاهیات شیعی و برخی از نحله‌های فکری اسلامی، روشن‌کننده بسیاری از تاریکی‌های غریب اندیشه دینی و مفاهیم غامض کتاب و سنت باشد.

این مقاله به بررسی پاره‌ای از دیدگاه‌های فلسفی ویژه شیخ شهاب الدین سهروردی - ملقب به شیخ اشراق - اختصاص یافته است. شیخ اشراق که بنیان‌گذار فلسفه اشراق به‌شمار می‌آید، در شماری از مسایل فلسفی با مشهور فیلسوفان و به‌‌ویژه فلسفه مشاء به مخالفت برخاست. در این مقاله - پس از بیان مقدمه‌ای کوتاه - نگارنده با اشاره به برخی نوآوری‌های فلسفی و دیدگاه‌های بدیع شیخ شهاب الدین سهروردی و با استناد و تکیه به آثارعلمی او به بررسی مسایل مهم و تامل برانگیز فلسفی از دیدگاه او پرداخته است.

فلسفه اسلامی، پس از نهضت ترجمه و تحت‌تاثیر آموزه‌های دینی در قالب فلسفه مشاء تاسیس شد و از این‌رو سنت فلسفی اسلامی با گرایش مشایی آغاز شد. فیلسوفانی مانند ابونصر فارابی، عامری، ابن‌سینا، بهمنیار، لوکری، فخر رازی و خواجه نصیر طوسی از مشاییان مسلمان هستند. در این میان فارابی و ابن‌سینا جایگاه ممتاز و درخشانی دارند. ابو نصر محمد‌بن‌محمد‌بن‌طرخان فارابی در منطق و فلسفه چنان درخشید که در زمان حیات اساتید خود، از آنها پیشی گرفت و به «معلم ثانی» شهرت یافت. او آثار و تالیفات فراوانی دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: کتاب الحروف، احصاء العلوم، ابانه عن غرض ارسطو طالیس فی کتاب مابعدالطبیعه، الجمع بین رایی الحکیمین، آراء اهل المدینه الفاضله، السیاسه المدنیه، فصول منتزعه و فصوص الحکم... .

تاریخ، جغرافیا، شرایط و گرایش‌‌ها بحث از فلسفه اسلامی معاصر در ابتدا به تعریف سه واژه نیاز دارد: «‌معاصر»، «‌اسلامی» و «‌فلسفه». دانشمندان در مورد دایره شمول واژه معاصر، توافق ‌‌نظر ندارند. آیا این واژه، قرن نوزدهم را نیز در بر می‌‌گیرد و یا طبق نظر بعضی محققان - از آن‌جا که قرن نوزدهم در معنای دقیق‌‌تر به دوره «‌مدرن» فلسفه اسلامی تعلق دارد - این واژه فقط به قرن بیستم اختصاص دارد. بنابر نظر دیگر محققان، چنین تمایزی بین معاصر و مدرن وجود ندارد و بهتر است این دو از هم متمایز نشوند. هر دو [دوره] با اولین برخوردهای فکری جهان اسلام با غرب آغاز می‌‌شوند چنان‌که در مورد متفکرانی هم‌‌چون الطحطاوی (1801-1873) در مصر و احمدخان (1817- 1898) در هند، نمایان است.

اما از بدو ظهور نهضت شرق‌شناسی، پژوهشگران، در باب نام فلسفه اسلامی، امکان وجود آن و کسانی که پایه‌گذاران فلسفه اسلامی بوده‌اند، اختلاف‌نظرهای بسیاری داشته‌اند و نیز در تمامی مباحث و موضوعات متعلق به میراث عقلانی اسلامی، و این‌که چقدر در آن، اصالت و نوآوری وجود دارد و حتی در مباحثی بیش از این، اختلاف‌نظر‌هایی داشته و هنوز هم دارند.

حکمای اسلامی از دیرباز در باب موضوعات مختلف فلسفی در کنار استدلال و برهان به آوردن تشبیه و تمثیل اهتمام ورزیده و سعی در تفهیم مفاهیم معقول به مدد امور محسوس داشته‌اند. در مسئله اصالت وجود نیز که از موضوعات اساسی فلسفه صدرایی است، تمثیلات مختلفی عرضه شده که موضوع مقاله حاضر است. مقاله حاضر شامل پنج تمثیل از این دست است؛ چهار تمثیل در توضیح معنای اصالت وجود و پنجمین در رد فهمی نادرست از آن. محور همه این تمثیل‌ها تاکید بر این نکته است که ماهیت، حد و مرز و تعین وجود است و در کنار وجود حظی از واقع ندارد. به دنبال این تمثیل‌ها، تبیینی از اصالت وجود و اعتباری‌بودن ماهیت، بر اساس گفته‌های صدرالمتالهین، آمده و چگونگی تطبیق آن بر این تمثیل‌ها شرح داده شده است.