فصلنامه هویت شهر
پیاپی 5 (پاییز و زمستان 1388)

روش سازماندهی مجدد زمین با کاربردهای گوناگون، از جمله ارتقای بافت های آسیب دیده شهری، در کشورهای بسیاری مورد استفاده قرار گرفته است. این روش، با تکیه بر کاربری مسکونی، از طریق بهینه کردن مساحت و تنظیم دوباره قطعات زمین، تغییر در خطوط مالکیت ها، هماهنگ با توسعه خدمات، تجهیزات و تاسیسات عمومی و زیربنایی شهری و مشارکت مرحله به مرحله شهروندان در فرآیند تحقق طرح، سعی در حفظ ارزش های اجتماعی بافت و حفظ ساکنان بومی دارد. در این مقاله، تجربه مرمتی کشور ژاپن در استفاده از این روش، با تبیین سابقه کاربرد آن و مزایای استفاده از این روش برای گروه مالکان و دولت و انتقادهای وارد بر آن بررسی شده است. بر اساس یافته های مقاله، اجرای موفق این روش در ایران، نیازمند سازماندهی جمعی و مشارکت عمومی، برگزاری جلسات متعدد تا رسیدن به توافق نظر روی طرح، مرحله بندی اجرای طرح و جذب مناسب سرمایه برای اجرای طرح، می باشد.

مقاله حاضر در تلاش است به شناسایی و تحلیل مهم ترین معیارهای طراحی منظر در حاشیه مسیل های درون شهری بپردازد. بی شک، الگوهای متنوعی در این زمینه وجود دارد که همگی در قالب مقولات سه گانه کالبدی، زیستی و فرهنگی قابل مطالعه و بررسی خواهند بود. شناسایی این الگوها، همراستا با چگونگی تطابق آن ها با راهبردهای زیست محیطی و ملاحظات محلی موضوع اصلی این مقاله خواهد بود.
پژوهشگران در این نوشتار نشان می دهند این «برنامه-ریزی چند عملکردی منظر» است که سبب شکل گیری منظر شهری پایدار در حاشیه مسیل های درون شهری می گردد.
روش پژوهشی مورد استفاده در این مقاله، روش تحلیلی توصیفی و مبتنی بر سنجش معیارها به شکل کیفی خواهد بود. همچنین برای بازنمایی شفاف تر ادبیات علمی موجود، مسیل الوسجرد همدان به عنوان یک مورد مطالعاتی در منطقه غرب کشور برگزیده شده است تا مهم ترین معیارهای طراحی منظر در حاشیه آن مبتنی بر مبانی نظری حاکم بر مقاله شناسایی گردد.

با توجه به رشد جمعیت و شهرنشینی، راهبرد بلندمرتبه سازی، در زمان حاضر رواج یافته است. بعلت تجمیع کاربران در سطحی محدود و بهره گیری قابل توجه از منابع انرژی در ساختمان های بلند، لازمست تا رویکرد پایداری در فرآیند طراحی و مرحله بهره برداری مورد توجه قرار گیرد.
نظر به اهمیت رفتار کاربران در تحقق اهداف معماری پایدار و با توجه به آنکه در پژوهش های انجام شده، بندرت به جنبه های روان شناختی و رفتارهای مرتبط با این رویکرد پرداخته شده است؛ لذا در این نوشتار تلاش شده است پیوند میان حوزه های روان شناسی و معماری مدنظر قرار گیرد. پژوهش حاضر، با مبنا قرار دادن هرم نیازهای مازلو، به شناخت راهبردهایی در جهت ترویج رفتارهای پایدار پرداخته است. بعلاوه در ادامه با مؤثر دانستن «نگرش» در شکل دهی به رفتار، راهبردهای «آموزش» و «مدیریت منابع» را پیشنهاد نموده و در پایان دانش روانشناسی محیطی را به مثابه بستری برای ترویج رفتارهای پایدار توسط کاربران معرفی کرده است.

با توجه به اینکه هر منطقه جغرافیایی شرایط آب و هوایی مخصوص به خود را دارد، لذا اغلب طراحان ساختمان تصور می کنند با شناخت اقلیم یک منطقه جغرافیایی می توان برای سایر نقاط مشابه همان طراحی ها را بکار برد. در این تحقیق سعی شده تشابهات و تناقضات آب و هوایی یک اقلیم در دو منطقه جغرافیایی متفاوت را مورد بررسی قرار گیرد.
نتایج نشان داد علیرغم اینکه دو شهر بندرعباس از ایران و شهر بلم از برزیل اقلیمی یکسان دارند (گرم و مرطوب)، با این وجود طراحی ساختمان در این شهرها کاملا متفاوت بوده است و هر کدام نیازمندی های ساکنین آنها را با توجه به شرایط آب و هوایی تامین می کند. در بندرعباس در ماه های آذر، دی، بهمن روزها هوا در منطقه آسایش وشب ها خنک، اسفند روز و شب در منطقه آسایش، در فروردین و آبان روزها گرم و شب منطقه آسایش و در سایر ماه ها روز و شب گرم است.

بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری در چارچوب سیاست توسعه درونی، بر به کارگیری توان های بالقوه و بالفعل موجود در بافت های شهری با استفاده از مشارکت مردم تاکید دارد. اما پیچیده بودن مسایل نوسازی شهری، باعث بی رغبتی بخش غیردولتی برای بهره برداری از این ظرفیت ها شده است. برای مدیریت مشارکت مردم و حضور فعال آنان لازم است در سه محور ارتقای انگیزه مؤثر، ایجاد فضای اعتماد آفرین و وضع الزام قانونی مورد حمایت و توانمند سازی قرار گیرند. براین اساس می توان جریان پیشبرد نوسازی شهری و مشارکت مردم را با «هرم بازآفرینی و مشارکت مردم» به عنوان یک مدل در ارزیابی این برنامه مورد مدیریت قرار داد. تطبیق رویکرد قانون ساماندهی به بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده مورد توجه قرار می گیرد. مطالعه موردی، حاکی از امکان پذیری ارزیابی سایر برنامه های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده با این شاخص است و می تواند در سطح گسترده به کار گرفته شود.

این پژوهش به معرفی "فرش شهری1" به عنوان مقدمه ای بر شهرسازی فولدینگ2 می پردازد. فولدینگ که در فلسفه وامدار نظرات دلوز3 در ریزوم4 و آنتی ادیپ5 و بر اساس ریاضیات لایپنیتز6 است، در معماری توسط پیتر آیزنمن7 به منصه ظهور رسید. امروزه حدید8 فولدینگ را در مقیاس کلان به عنوان" فرش شهری" ارائه داده است که پیشتر در طراحی منظر توسط جیمز واینز9 مطرح گردیده بود. حدید بر اساس فلسفه "وحدت در کثرت" سعی بر طراحی شهری با ادبیات پسامدرن فمنیستی10 دارد تا شهری آنتی ادیپ ارائه دهد. این پژوهش با روش تحلیل محتوا به این نتیجه دست یافته که "فرش شهری" می تواند مصداقی بر شهرسازی فولدینگ باشد که بر اساس هندسه فرکتال، منطق فازی و در فضای آشوب شکل گرفته است. " فرش شهری" اگر چه در ایجاد هماهنگی در مقیاس کلان موفق بوده است اما در مقیاس انسانی و بحث معماری رویداد به توفیقی دست نیافته است.

مروری بر مطالعات محققان در خصوص بازخوانی و بازاندیشی باغ ایرانی نشان می دهد که تاکنون این بررسی ها عمدتا با دورویکرد اصلی (اول: با پیش فرض استقلال شناسنده و موضوع مورد شناسایی (باغ)، دوم: با پیش فرض این همانی شناسنده و موضوع مورد شناسایی (باغ)) صورت گرفته است.
در این تحقیق برای تحلیل فرآیند ادراک محیط باغ ایرانی با استفاده از یافته های علم روان شناسی محیط، رویکرد سومی مد نظر است که در آن تاثیر متقابل شناسنده و باغ بر یکدیگر بررسی شده و فرآیند ادراک محیط باغ ایرانی با روش تکوین استقرایی و به کارگیری قیاسی مقوله ها انجام گرفته است. دراین راستا از نظریه های علوم رفتاری و نیز ادراک و شناخت اکولوژیک در فهم چگونگی ادراک محیط باغ و شناخت نظام های معنایی آن استفاده شده است. درنتیجه با تاکید بر اهمیت نظام تمرکز حواس در ایجاد خلوت مطلوب، فرآیند ادراکی "گسست محیطی- پیوست معنایی" را در باغ ایرانی تبیین می شود.

یکی از مقوله های حائز اهمیت در نیل به توسعه پایدار1 شهری، درآمدهای پایدار می باشد که نقش بسیار تاثیرگذار و تاثیرپذیری در برنامه ریزی فضایی- کالبدی2 شهرها دارد. از طرفی با توجه به اهمیت موضوع منافع عمومی و خصوصی در اتخاذ سیاست های توسعه شهری و با هدف شناخت روابط متقابل میان شاخص های موثر، این مقاله به بررسی موضوع در چارچوب نظریات حکومت های محلی، فدرالیسم مالی، فضاهای شهری، نابرابری اجتماعی، جدایی گزینی فضایی و محورهای عملکرد نظریه محتوایی (کالبدی) می پردازد.
در این رابطه نظام تامین منابع مالی شهر با استقرار درآمدهای پایدار و لحاظ نگرش محله محوری مبتنی بر برنامه ریزی مشارکتی با حضور مدیران، متخصصان، شهروندان، سرمایه گذاران و موسسات مالی در قالب حکومت های محلی (مدیریت یکپارچه شهری) سازماندهی می گردد. از نتایج حاصله در بهبود توسعه ناموزون شهری برمبنای تعادل بخشی می توان به فرهنگ سازی، آموزش، امنیت سرمایه-گذاری، تدوین یکپارچه ضوابط و مقررات شهرسازی و مقررات مالی، پایداری کالبدی مبتنی بر شاخص های برنامه ریزی فضایی- کالبدی اشاره نمود.

هزاران سال است که شهرها کانون فرهنگ1، اندیشه، تعامل اجتماعی2 انسان ها و جایگاه بالندگی شهرنشینی هستتند. گر چه از هنگام پیدایش انسان در کره زمین، اکثریت افراد در آبادی ها، دهکده ها، شهرک ها و بافت های جمعی می زیسته اند اما با فرا رسیدن قرن بیست و یک و به ویژه دو دهه پایانی قرن بیستم میلادی زمان وقوع دو رخداد مهم جهانی در تاریخ حیات بشری است. یکی از این دو رخداد، شهری شدن جهان و دیگری ظهور شهرهای جهانی است. در این میان کلان شهرهای کشورهای جنوب از یک ماهیت عینی یک دست و فراگیر برخوردار نبوده و تحت تاثیر عوامل جهانی قرار گرفته اند. پژوهش حاضر بر آن است تا تاثیرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهانی شدن بر کلان شهرهای کشورهای جنوب مورد بررسی قرار داده تا با مطالعه تطبیقی و استفاده از تجربیات کشورهای توسعه یافته، راهکارهای مناسبی در جهت ساماندهی و برنامه ریزی شهری درکلان شهرهای کشورهای جنوب اتخاذ گردد.

کاربرد نظریه پایداری در شهرسازی جز به صورت تعاریفی مانند توسعه شهری پایدار می تواند کارکردی مستقیم در طرح های شهری پیدا کند. همچنین در سالهای اخیر نظریه احداث و مکان یابی مجموعه های اداری در سیاست های اجرایی بسیاری از استان های ایران مطرح گردیده است. با توجه به برخی مشترکات بین این دو نظریه، این مقاله به ارزیابی نظریه پارک های اداری و میزان انطباق نکات الگویی آن با اصول توسعه پایدار پرداخته است. جهت سهولت در کار چهار مبحث ملاحظات اقتصادی، زیست محیطی، کالبدی و اجتماعی به عنوان مباحث اصلی دو نظریه با یکدیگر مقایسه شده اند. در انتها ضمن بیان میزان انطباق سیاست پارک های اداری با ویژگی های نظریه پایداری شهری، محدودیت های اجرایی منبعث از این نگرش نیز مطرح گردیده، تا با حذف این محدودیت ها بتوان انتظار بیشترین میزان انطباق این مجموعه ها با نظریه توسعه پایدار را در شهر های ایران داشت.

در زمینه شناخت دیدگاه های تفکر و تمدن ایرانی در مورد موضوعات مختلف مربوط به شهر و معماری و محیط زندگی، یکی از مشکلات اصلی کمبود آثار مکتوبی است که مبانی نظری و اصول شکل گیری فضا و محیط زندگی ایرانیان را صراحتا توضیح داده باشند.
در عین حال، بسیاری از آثار وجود دارند که به ذکر مستقیم یا غیرمستقیم اصول و ارزش هایی اشاره دارند که مستخرج از فرهنگ ایرانی بوده و برای شکل دادن محیط زندگی یا تعریف شهر آرمانی این تمدن قابل استناد هستند. این اصول و ارزشها، در تبیین مدینه فاضله و شهر ایده آل و محیط زندگی آرمانی صاحبان اندیشه و رهبران فکری این تمدن نقشی بی بدیل ایفا نموده اند.
مقاله حاضر سعی بر آن دارد تا اصول و ارزش های حاکم بر شهر و محیط آرمانی و مدینه فاضله ای را که حضرت حافظ، با بهره گیری از الهامات خویش، برای پیروان تفکر توحیدی توصیه می نماید، شناسایی و معرفی کند.