نشریه مطالعات هنر اسلامی
پیاپی 11 (پاییز و زمستان 1388)

نماز پاک ترین تسبیح آفرینش و نشانه پرستش و طاعت معبود است. حالتی از تواضع و خضوع و تسلیم که وجود آدمی را جز به ایستادن در برابر پروردگار خویش آرام نمی سازد. نماز ستون دین است و برگزاری هرچه باشکوه تر این مراسم الهی از دغدغه های فرد مسلمان است. پاک و مباه بودن مکان نماز و دور بودن از هر گونه ظواهر دنیوی و چهره های انسانی در سجده گاه مسلمین، زمینه ای مناسب برای هنرمندان و بافندگان هنر قالی ایرانی محیا نموده است تا جلوه ای زیبا از ارتباط معنوی بنده با پروردگار خویش را در قالی هایی به نام «سجاده ای» بروز نمایند. این دسته از قالی های ایرانی، علاوه بر نقش محراب برگرفته از محراب مساجد، دارای نقوشی چون قندیل، سرو، سرستون و گل و بوته بوده که در مواردی با عبارات مذهبی و آیات قرآنی و خطوط کوفی، نسخ و ثلث تزیین شده که هر کدام به نوعی انعکاسی از مفاهیم و تفاسیر دینی و مذهبی در خصوص نماز هستند.
در این مقاله سعی بر آن است تا با اشاره بر جایگاه و مرتبه نماز در دین اسلام، مفاهیم به کار رفته در قالی های ایرانی و ارتباط آن ها با جایگاه ارزشمند نماز مورد بررسی قرار گیرد.
اهداف مقاله:1- آشنایی با مفاهیم و معانی عرفانی عبارات و نقوش قالی-های سجاده ای صفویه و قاجاریه2- بررسی مضامین دینی، عرفانی و فلسفی به کار رفته در قالی های سجاده ای صفویه و قاجاریهسئوالات: 1- مضامین دینی به کار رفته در طراحی نقوش قالی های سجاده ای دوران مورد بحث کدام است؟
2- چه ارتباطی میان نقوش و عبارات نقش شده در قالی های سجاده ای با مفاهیم و معانی عرفانی و فلسفی نماز وجود دارد؟
3- آیا به جز طرح سجاده ای محرابی، نقوش و طرح های دیگری مرتبط با نماز و مضامین مذهبی در قالی های ایرانی دوران صفویه و قاجاریه دیده می شود؟

یکی از ویژگی های بارز هنرهای اسلامی تزئینات آن است که در مرحله خاصی از تکامل، به نقطه اوج خود می رسد و از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود؛ چنان که هر یک بر دیگری تاثیرگذار است و بارقه هایی از این تاثیر در نمونه های هنری مشهود است. این مطلب را می توان به شکل بارز در آثار هنری یک منطقه خاص، که هنرمندان آن دارای افکار و عقاید مشابه هستند، مشاهده نمود. به علاوه تزیینات معماری در نقاط مختلف کشورمان به ویژه در مناطق کویری، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و با نوع نگرش و نیازها رابطه مستقیم دارد. به همین دلیل مسجد جامع یزد، یکی از قدیمی ترین نمونه های معماری مذهبی یزد است با تنوع کاشی کاری بسیار و گلیم میبد یزد با نقوشی زیبا و کم نظیر جهت بررسی این مهم گزینش شده است.
در این مقاله چگونگی ظهور طرح ها و نقوش تزیینی مسجد جامع یزد در یکی از مهم ترین صناع دستی منطقه، یعنی زیلوی میبد یزد و تاثیر آن دو بر یکدیگر مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. در این راستا، ابتدا هنر زیلوبافی یزد و طرح های به کار رفته در آن بررسی شده و در ادامه مسجد جامع یزد و تزیینات موجود در آن معرفی و شناخته می شود. مقایسه طرح ها و نقش های موجود در آن دو و تاثیر متقابل شان از مباحث اصلی مقاله به شمار می رود. سوال های مطرح در این مقاله شامل:1. عمده ترین تزیینات به کار رفته در زیلوبافی و مسجد جامع یزد کدام است؟
2. آیا هنرمند زیلوباف از معماری و تزیینات مسجد جامع یزد در خلق آثار خویش بهره برده است؟
3. میزان تاثیرگذاری تزیینات مسجد جامع و زیلوبافی یزد بر یکدیگر تا چه حد بوده است؟
1. شناخت ویژگی و نقوش به کار رفته در زیلوبافی و مسجد جامع یزد2. شناسایی نقش مایه های برگرفته از مسجد جامع یزد در بافت زیلو

نمادهای دینی- آیینی، بخشی از فرهنگ مشترک مردم هستند و در حالی که نمی توان از آفریننده ای یگانه و خالقی مشخص در ساختن آنها نام برد، می توان از نوعی تعامل و همکاری مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان در خلق و پیدایش این آثار از جمله نخل ماتم در بستر آیین نخلگردانی سخن گفت.
نتایج تحقیق بیانگر آنست که: نخل ماتم با داشتن ریشه در فرهنگ کهن ایرانی و جلا یافتن در کالبد مذهبی مردم شیعی ایران، از ویژگی های زیبایی شناسانه و نشانه های نمادینی برخوردار است، که خالق اثر، هماهنگ با ذهنیت رمزگرا و حماسه پذیر جامعه، ایده ساخت اثر و اجرای نمادین ادواری را از بطن جهان بینی شیعی برداشت نموده، تا در تعامل مخاطبان و عامه مردم نقش و نفوذ داشته باشد. لذا نخل ماتم طی فرآیند تاثیر و تاثر با مخاطبان کثیر و مردمی، دربردارنده ارزش های نمادینی گشته که با درآمیختن رویکردهای مذهبی، به نوعی مناسک اجتماعی مرگ، گریز از میرایی و میل به جاودانگی را در خود دارد.
پژوهش حاضر که از نوع توصیفی، با تجزیه بصری زیبایی شناسانه و تحلیل کیفی جامعه شناسانه است، با روش گردآوری داده ها از طریق اسنادی، کتابخانه ای و مشاهده ای صورت گرفته است.
- شناخت حوزه کاری هنرمند (الهام، آرایش و نظم اثر، شکل دادن به اثر) و پیوندهایی که مخاطب در رابطه با اثر برقرار می-کند.
- تبیین نقش هنرمند و مخاطب در به نمایش گذاشتن اثر (نخل ماتم)سؤالات:- شکل گیری نخل ماتم تا چه حد به موقعیت ذهنی هنرمند و مخاطب و تاثیر و تاثرات آن ها برمی گردد؟
- پیوندهایی که مخاطب در رابطه با اثر برقرار می کند، چیست؟

باتوجه به مطالعات کارشناسان در حوزه هنری شاید بتوان دوره تیموری را یکی از مهمترین ادوار تاریخ هنری ایران زمین محسوب نمود. آثار بجای مانده از این دوره نیز حاکی از اهمیت هنری این دوره از تاریخ ایران است. این سلسله، با تکریم هنرمندان و معماران و گردآوردن آنان از اقصی نقاط کشور هم در ساختار معماری و هم در تزیینات آن، نقش آفرین بودهاند. بهترین شاهد این مسئله، مدارس این دوران در منطقه خراسان است.
طبق اسناد تاریخی ساخت مدرسه از دوره سلجوقیان در ایران مرسوم می شود و تیموریان نیز این سنت را ادامه میدهند. چهار مدرسه به نامهای مدرسه بالاسر 1379/800، مدرسه پریزاد 1420/823، مدرسه دودر 1439/843 و مدرسه خرگرد غیاثیه 848/1444 نشانگر اهمیت ساخت مدرسه در دوره مورد بررسی است که در این مقاله ساختار و نقشمایه های تزیین این چهارمدرسه مورد بررسی و مقایسه قرار میگیرد.
در پی بررسی های به عمل آمده میتوان اینگونه استنباط نمود که در سیر تحول معماری و تزیین مدارس دوره تیموری یک روند تکاملی وجود داشته و از نظر محتوای کتیبه ها استفاده از مضامین دینی رواج بیشتری داشته است.
روش تحقیق این مقاله به صورت تاریخی، توصیفی و تحلیلی است.
اهداف این مقاله شامل: 1- شناسایی مدارس دوره تیموری و مقایسه آنها، 2- شناخت روند تحول ساختار و تزیین معماری مدارس تیموری در خطه خراسانسئوالات اصلی که در این مقاله مطرح است شامل: 1- مدارس تیموری از نظر معماری، تزیینات و محتوای کتیبه ها دارای چه ویژگی هایی هستند؟ 2- تفاوتها و شباهتهای تزیینی و ساختاری مدارس مذکور کدام است؟

ادبیات ایران به ویژه شعر فارسی، علاوه بر ویژگی روایی بودنش، همواره وسیله ای برای ابراز مفاهیم و مضامین مختلف از جمله مفاهیم حکمی، عرفانی، مدحی، ستایش و توصیف بوده است. در عین حال در معماری بناهای ایرانی، کوچکترین اجزاء تشکیل دهنده دارای مفاهیم و معانی خاصی است که ارتباط آن را با جامعه روزگار خود پیوند می دهد. قرارگیری اشعار به عنوان کتیبه، متناسب با فضا و مکان خاص، به خوبی و با زبانی روان و سلیس، مفاهیم و اندیشه های هنرمند و معمار را به بیننده منتقل می نماید. این ویژگی بارز را می توان به وضوح در کتیبه-های به کار رفته در معماری دوران تیموری و صفوی، سده های پانزدهم- هفدهم/نهم- یازدهم مشاهده نمود. با دقت در مضامین این کتیبه ها به خوبی در می یابیم که نوع به کارگیری مضامین مختلف از جمله حکمت و عرفان، مدح و ثنا و توصیف بنا از جهت نام بانی، معمار و تاریخ ساخت؛ هم راستا با نوع نگرش اندیشه ها و باورها در جامعه همان روز بوده است. در این مقاله سعی بر آن بوده تا با شناخت شاخصه های معماری دوران مورد بحث، وضعیت شعر و ادبیات دوره های مذکور را بررسی و ارتباط مضمونی این اشعار را در بناهای این دوران مورد بحث و بررسی قرار دهد.
اهداف مقاله: 1- شناخت شاخصه های معماری و جایگاه شعر و ادبیات دوران مورد بحث2- دستیابی به نوع تعامل تزیینات معماری و مضامین شعری به کار رفتهسئوالات مقاله: 1- چه مضامین و مفاهیمی در گستره ادبیات دوره های تیموری و صفوی مورد استفاده بوده است؟
2- کاربرد این اشعار و مضامین چگونه با بناهای این دوره ها در تعامل بوده است؟

مجموعه حرم مطهر امام رضا(ع) در شهر مقدس مشهد و بقعه شیخ صفی الدین در شهر اردبیل از جمله مجموعه های مهم شیعی ایران می باشند که هریک دارای بخشهای متعلق به ادوار مختلف اسلامی است. از مهمترین ادوار ساخت، تزیین و مرمت این مجموعه ها، دوره صفوی می باشد. از آنجا که در دوران صفوی، فرهنگ هنری ایران زمین، وارد دوره جدیدی از شکوه و عظمت گردیده، بدین سبب از پایگاه خاصی در تاریخ هنر ایران برخوردار است. در دوره مزبور بنا بر دلایل مختلفی از جمله رسمیت مذهب تشیع، توجه به شهر مشهد مقدس به دلیل وجود حرم مطهر رضوی در آنجا (بعنوان شاخص ترین و مهمترین مجموعه شیعی ایران) و شهر اردبیل به دلیل وجود بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (بعنوان کانون شکل گیری تشیع صفوی و نیز جایگاه مقابر نیاکان شاهان صفوی) بیشتر شد. بخصوص شاه عباس اول طی چند مسافرت جداگانه، اقدامات مختلفی در رابطه با مجموعه رضوی و بقعه شیخ صفی صورت داد. از آنجا که بررسی ابعاد مختلف هنری این مجموعه ها، یکی از بهترین روش ها برای دست یافتن به شناخت کامل تر و عمیق تر از هنر مذهبی و تاثیر مذهب بر هنر ادوار مختلف اسلامی است، نگارنده سعی نموده براساس بررسی کتیبه های دوره صفوی حرم مطهر و بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل که اسناد معتبر و ذیقیمتی به شمار می روند، مشخصات هنر کتیبه نگاری صفوی به لحاظ مضامین، تزیینات و... را در این دو مجموعه مهم شناسایی نمایند. باتوجه به یافته های تحقیق علیرغم شباهتهای کلی مضمونی و تکنیکی کتیبه نگاری دوران صفوی در دو مجموعه، برخی تفاوتهای جزئی بخصوص در بخش مضامین نیز مشاهده می شود که اغلب به احادیث اختصاصی امام رضا(ع) در حرم رضوی مربوط می شود.
سئوالات:1- کتیبه های دوره صفوی حرم امام رضا (ع) و بقعه شیخ صفیالدین، هر کدام شامل چه مضامین و محتوایی میباشند؟
2- ویژگی ها، شباهتها و تفاوتهای مضمونی، اجرایی و کاربردی کتیبه های مجموعه های مذکور چیست؟
1- یافتن مشخصات هنر کتیبهنگاری دوره صفوی از جنبه های مختلف2- بررسی، مقایسه و تطبیق کتیبه های صفوی در دو مجموعه حرم امام رضا (ع) و بقعه شیخ صفی

اصفهان حتی پیش از آن که شاه عباس آن را به پایتختی انتخاب کند، یک مرکز معتبر فرهنگی به شمار می آمد. ولی در زمان سلطنت و فعالیت معماران و هنرمندان تحت حمایت وی، اصفهان نه تنها مرکز حکومت قلمداد می شد، بلکه تبدیل به مرکزی تجاری شد و همچنین در جای خود، به مرکزی فرهنگی هنری محسوب می شد.
حاکمان ایرانی، بر اساس روش مرسوم، سفارش مصورسازی نسخه ای از شاهنامه را با هدف تجلیل و کرامت سلطنتشان صادر می کردند. موزه های هنری داخل و خارج ایران شاهنامه های مصور زیادی از دوره صفویه در خود محفوظ دارند که هریک در تحلیل تحولات نقاشی مکتب اصفهان نقشی مهم ایفا می کنند. در این میان شاهنامه رشیدا، یکی از نسخه های مهم خطی مصور این دوره که هم اکنون در کاخ موزه گلستان تهران نگهداری می شود جهت بررسی انتخاب شده استنگاره های شاهنامه رشیدا دارای ترکیب بندی و رنگ بندی قابل توجهی است که نمایانگر تبحر نگارگر آن است. همچنین خوشنویسی زیبای آن حکایت از مهارت کاتب دارد. این نسخه بالغ بر 93 تصویر دارد. البته در این مقاله تنها آن دسته تصاویر مرتبط با جنگ های تن به تن رستم پهلوان انتخاب گردیده و با توجه به سبک و ویژگی های نگارگری آن بررسی شده است.
اهداف مقاله؛ 1- بررسی موضوعی و زیبایی شناسی نگاره های نسخه شاهنامه رشیدا، با موضوع نبردهای تن به تن رستم 2- دستیابی به شاخصه های سبکی نسخه رشیدادر راستای رسیدن به این اهداف سؤالاتی مطرح می شود:1- در تصویرپردازی شاهنامه رشیدا، نگارگر چه ویژگی ها هنری را مدنظر داشته است؟
2- ویژگی های هنری نبردهای تن به تن رستم در شاهنامه رشیدا کدام است؟