نشریه ایراس
سال یکم شماره 1 (بهار 1385)

مقاله پیش رو به سیر تشکیل و تطور تاریخی، فرهنگی و سیاسی ایروان (ارمنستان کنونی) در دو دوره قبل و بعد از اسلام می پردازد. از نظر نویسنده، مقاطع مهم تاریخی بعد از اسلام به ویژه حمله مغولان و دوره سلطه خواهی روسیه سهمی شگرف در مهندسی بافت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی این سرزمین داشته است. وی پس از کالبد شکافی تاریخی ارمنستان، سیری کوتاه به ادیان و مذاهب در این کشور می پردازد. به باور نویسنده، پیوند دیرینه تاریخی و جغرافیایی ایروان با فرهنگ ایرانی بر افتراق های زبانی و دینی میان این دو سرزمین سایه انداخته و آن ها را کم اهمیت نموده است.

تفلیس در مرکز هندسی قفقاز، از جنبه های گوناگون مرکزیت قفقاز به شمار می رود. از گذشته های دور تاکنون، این مادر شهر منطقه، نقش بارزی در توسعه علم و ادب و دانش در قفقاز داشته و بر شهرهای پیرامون و منطقه تسلط داشته است. تفلیس زمانی مرکز امارت نشین اسلامی و زمانی دیگر مرکز فرمانداری کل و محل استقرار جانشین تزار بوده است. اهمیت ویژه تفلیس به جهت نقش بارز آن در فراهم آوردن فضای تساهل و تسامح برای گفتگوی اقوام و ادیان و مذاهب و اندیشه ها بوده است. به همین سبب تفلیس شهر علم و دانش نامیده می شود که در آن بزرگان بسیاری زیسته و آثار جاویدان خویش را خلق کرده اند. شرف تفلیس به بزرگانی است که در آن پدید آمده و جهان علم و معرفت و ادب و دانش را به نور خود روشن کرده اند. در این مقاله حیات فرهنگی تفلیس به تصویر کشیده می شود.

نگارنده در این مقاله به تبارشناسی هویت تاریخی سرزمین آستیا به ویژه از زمانی که این سرزمین بخشی از ایران باستان را تشکیل می داده است، می پردازد. تاثیرپذیری این خطه از رقابت قدرت های بزرگ همچون دو امپراتوری روسیه و عثمانی از دیگر محورهای مقاله پیش رو می باشد. به باور نویسنده، اگرچه آستین ها در بستر تاریخ، تحولات سیاسی، فرهنگی و دینی گوناگونی را تجربه نموده اند، همچنان سکنه این سرزمین که در میانه دو محیط جغرافیایی قفقاز شمالی و جنوبی واقع می باشند، علقه های خود را نسبت به تاریخ و فرهنگ ایرانی حفظ نموده اند.

اگرچه اسلام اولین دین توحیدی در منطقه آسیای مرکزی نیست، اما مهم ترین و تاثیرگذارترین دین توحیدی در این منطقه به شمار می آید. این دین توانسته است بر رسوم، سنن و فرهنگ مردمان منطقه آسیای مرکزی تاثیری شگرف و عمیق برجای گذارد. این مقاله ضمن بررسی اجمالی وضعیت ادواری دین اسلام در منطقه آسیای مرکزی و نقش اسلام غیررسمی در زندگی مردم این منطقه در قالب هایی همچون وفاداری قومی و فرقه های تصوف، جریان تندروی دینی در این منطقه را مورد تحلیل قرار می دهد. از نظر نویسنده، جنبش های اسلامی در آسیای مرکزی به دلیل قرارگرفتن در تنگناهای ساختاری، قانونی و مالی نتوانسته اند فعالیت های خود را در این منطقه گسترده و نهادینه نمایند.

دو کشور همجوار ایران و روسیه طی قرون گذشته، همواره روابط پر فراز و نشیبی داشته اند. در دوران نظام دوقطبی که ایران تحت تاثیر وابستگی همه جانبه به آمریکا، در تقابل با نظام کمونیستی قرار داشت، این هم جواری آثار مثبت خود را در همکاری های فنی و اقتصادی به نمایش گذاشت. به هر حال، انقلاب اسلامی در ایران، شوروی را به جهت گیری علیه منافع ایران وا می داشت، ولی با فروپاشی نظام کمونیستی، غرب گرایی حاکم بر مسکو ایران را در اولویت های سیاست خارجی روسیه قرار نمی داد. با تحول در این نگرش و با تداوم تعارض ایران و آمریکا، روسیه به خوبی از این تقابل بهره گرفته است. این استفاده که در سال های گذشته از مسائل دریای خزر تا عرصه همکاری های هسته ای گسترش یافته است به روندی پایدار در سیاست خارجی روسیه تبدیل شده است.

مقاله پیش رو می کوشد تا به مطالعه ساختار نظام سیاسی روسیه در دوره نخست ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین از حیث رابطه مرکز مناطق بپردازد. به باور نویسنده، با ورود پوتین به کرملین به عنوان رئیس جمهور روسیه، ساختار نظام سیاسی این کشور از یک بافت فدرالی نیمه متمرکز به یک الگوی تمرکزگرا تغییر شکل داده است. شناسایی سیاست ها، اسباب و عناصر این تغییر شکل در سطوح «نهادی»، «کارکردی» و «نخبگان»، هدف اصلی این نوشتار می باشد.

منطقه قفقاز در طول تاریخ بنا به دلایل متعدد از کانون های بحران و درگیری بوده و در یکصدسال گذشته، سرنوشت قره باغ یکی از عوامل مهم مناقشه در این منطقه به حساب آمده است. مناقشه قره باغ ریشه های تاریخی عمیقی دارد که یکی از علل عمده تاریخی آن، جابجایی ها و تغییر ترکیب جمعیتی منطقه در سال های پس از جدایی قفقاز از ایران به شمار می آید. درگیری و کشمکش بر سر قره باغ در دو دهه اول قرن بیستم میلادی فراز و نشیب های زیادی به خود دید و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی وارد مرحله جدیدی شد. مقاله حاضر ضمن مطالعه ریشه های بحران قره باغ می کوشد تا به بررسی روندهای سیاسی منطقه ای و بین المللی در خصوص مدیریت این بحران و نیز منافع قدرت های بزرگ در این زمینه بپردازد.

در این نوشتار سعی شده است تا مراودات اقتصادی میان دو کشور روسیه و ایران در حوزه های مختلف بررسی و مطالعه شود. از نظر نویسنده انرژی هسته ای، حمل و نقل، سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز مهم ترین بسترهای همکاری میان دو کشور یاد شده می باشد. در این رابطه، مقاله پیش رو، افق روشنی را جهت توسعه مناسبات اقتصادی میان تهران و مسکو ترسیم و پیش بینی می کند.

فروپاشی اتحاد شوروی در سال 1991 پانزده دولت جدید به جهان ارزانی داشت که پنج دولت آن در سرزمین وسیع آسیای مرکزی قرار دارند: قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان. اما هیچ کدام از این دولت ها برای استقلال آمادگی نداشتند. سیستم برجا مانده از شوروی سابق ناکارآمدی خود را در برآورده کردن نیازهای جدید ثابت کرد. پنج کشور فوق به همراه افغانستان و آذربایجان «محور آسیا» نام گرفته اند. غیر از نفت، گاز و طلا سرمایه گذاری کمی در سایر زمینه های اقتصادی آسیای مرکزی صورت گرفته است. آسیای مرکزی پتانسیل های زیادی برای پیشرفت دارد؛ از جمله منابع انسانی مثلا نرخ بالای سواد (97%). آسیای مرکزی برای پیشرفت اقتصادی به اصلاحات بانکداری، خصوصی سازی، عقلانی کردن مالیاتها، امنیت بازارها و تقویت زیرساخت ها نیاز دارد.