پژوهش نامه اسلامی زنان و خانواده
سال یکم شماره 2 (پاییز و زمستان 1387)

این مقاله پس از بیان حکم فقهی پوشش زنان، به توضیح آیات مربوط به آن در قرآن می پردازد. حریم شخصیتی انسان، سازه ای که از مفهوم مرز در دیدگاه ساخت نگر در خانواده گرفته شده و به عنوان یکی از مبانی روان شناختی حجاب موردبررسی قرار گرفته است. پس از شرح حریم فیزیکی (مانند منزل، اتاق کار، اتاق کار و وسایل شخصی و تلفن و ارتباطات الکترونیک) و حریم روانی انسان (مانند مسائل عاطفی، تاریخچه زندگی انسان و برخی حوادث، اسرار شخصی و خصوصی و بدن انسان)، به ابعاد هشتگانه حریم شخصیتی زن تحت این عناوین پرداخته شده است:1. پوشش بدن2. تماس چشمی3. حالت چهره4. وضعیت و حرکات بدن5. آهنگ صدا و طرز صحبت کردن6. محتوای گفتگو7. بوی بدن8. تماس بدنی و فاصله فیزیکی زن و مردتفاوت های شخصیتی زن و مرد به عنوان مبنای دیگری برای محدوده پوششی زن و مرد در نظر گرفته شده است. سپس فلسفه روان شناختی حجاب و آثار بی توجهی به حریم شخصیتی زن توضیح داده شده است. در پایان نیز پس از اشاره به آثار خانوادگی و اجتماعی رعایت پوشش شرعی و عفاف، به جلوه های معنوی آن پرداخته شده است.

جوامع بشری هر کدام به واسطه نقشی که به وجود زن در اجتماع داده اند، به همان نسبت هم به او منزلت بخشیده اند. از این رو، منزلت زن در جوامع متفاوت بوده است. به دلیل نقش زن، در برخی جوامع به زنان منزلت خداگونه بخشیده اند و در بسیاری از سرزمین ها زن به عنوان یک کالا و برطرف کننده نیازهای دیگران در نظر گرفته می شود. این موقعیت حتی تا قرن 19 در اروپا به چشم می خورد، اما به لحاظ جامعه شناختی برخورد با این موجود الهی باید با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرد.
محل مورد توجه ما جزیره العرب است. این سرزمین یک سیر تاریخی را در تحولات خود از دوران جاهلیت تا عصر پیامبر(ص) طی کرده است. این سیر یک تغییر عمده ای را در منزلت انسان به معنای عام تر و به تبع آن زن به عنوان یک موجود الهی به خود دیده است. به لحاظ جامعه شناسی محیط خشک عربستان و نبود منابع کافی زندگی سبب بروز رفتارهای نامناسب به جنس زن شده و سنت ها و قوانین خاصی را به او تحمیل کرده است.
نبود آب و غذای کافی، جنگ های پی در پی بین قبایل بر سر دست یابی به آب و غذا سبب شد تا دختر و زن در محرومیت مضاعف قرار گیرد، چرا که کارهای او در خانواده نسبت به جنس مرد کمتر بوده و جنبه دفاعی او در قبیله بسیار کم بود. در این مقاله ما به این موضوع اشاره کردیم که جایگاه زنان در این شبه جزیره یک سیر نزولی را داشته و شیب آن به سمت عصر جاهلیت تندتر بوده است. اما از ظهور پیامبر دوباره خط منزلت زن اوج گرفته و از آن موقعیت ضعیفی که داشته رفعت و مقام فوق العاده ای پیدا کرد. این امر شاید بر اثر تحولات طبیعی سرزمین عربستان و سیر از جامعه مادر سالار به سمت پدرسالار قابل توجه است.
اوج دوران پدرسالاری عصر جاهلی است که به دنبال این خط سیر، جایگاه زن را در عصر جاهلی با انواع ازدواج ها و طاق های تحمیل شده به جنس زن نشان دادیم. طلوع اسلام و ظهور پیامبر(ص) این شرایط سخت را تغییر داد، با توجه به تعصب خاص اعراب و پایبندی شدید آنها به آداب و رسوم خود، پیامبر(ص) هم با یک شیب ملایم در صدد تغییر باورهای جاهلی برآمده و آیات قرآن به فراخور موقعیت نازل گردید و رفتار و اقوال پیامبر(ص) خود به عنوان الگوی مسلمانان توانست فضای یخ زده عصر جاهلی را بشکند. خطاب های قرآنی، بدون تفاوت گذاشتن بین زن و مرد، مسئول دانستن هر دو جنس در برابر اعمال و رفتار، واگذاری مسئولیت های اجتماعی و دینی برای هر دو و مشخص کردن حقوق اساسی افراد با ادله کافی در بیان تفاوت ها، موقعیت بسیار خوبی را به زن بخشید تا آنجا که حتی زنان خود را در بیعت ها شرکت دادند و حق شرکت در مسائل اجتماعی را به عنوان عضو فعال جامعه به دست آوردند؛ انواع ازدواج ها و طلاق های جاهلی با آیات قرآنی ملغی شد و حقوق زن در ازدواج، به رسمیت شناخته شد.
خلاصه آنکه جایگاه پست زن در دوره ای از جاهلیت که به عنوان یکی از کالاهای مورد نیاز مرد تلقی می گردید به آن درجه از شرافت رسید که زن به عنوان مزرعه آدمیت معرفی گردید.

خانواده نهادی محوری و اساسی در جامعه است و مناسب ترین مکان برای تامین نیازهای مادی و معنوی انسان می باشد و زنان به عنوان یکی از ارکان اصلی خانواده، نقش مهمی در تعالی، رشد و شکوفایی استعداد اعضای خانواده و ساختن جامعه ای سالم دارند.
در این مقاله با توجه به آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصوم -علیهم السلام- در ابتدا به مهم ترین کارکرهای خانواده اشاره شده است که عبارتند از: تامین نیازهای روانی- اجتماعی، تولید مثل و بقای نسل، تامین نیازهای جنسی، جامعه پذیری.
سپس کارکرهای متفاوت زن و مرد در جامعه انسانی به عنوان حکمت تفاوت ها در آفرینش معرفی شده است و شاخصه های تکوینی زن همچون«عاطفی بودن»، علاقه به مادری، «علاقه مندی به زینت و آرایش» و «روح اطاعت و تواضع زن» از عوامل موفقیت او در نقش های مدیریتی اش در خانواده مورد بررسی قرار گرفته است.
مدیریت عاطفی زنان در ایجاد بهداشت روانی خانواده، نقش موثری در استحکام بنیان های خانواده دارد، زنان در نقش مادری و همسری می توانند روابط اعضای خانواده را بر اساس عشق و محبت پایه ریزی نمایند و کانون خانواده را به محیطی امن و آرامش بخش تبدیل نمایند و مودت و رحمت را در نهاد خانواده حاکم نمایند.
مدیریت اقتصادی زن در خانواده برای رعایت اعتدال در اقتصاد خانواده و خودداری از اسراف و تنذیر و داشتن روحیه قناعت از مهم ترین ویژگی های همسر مطلوب در روایات اسلامی ذکر شده است.
در انتهای مقاله، مدیریت زن در ساختن جامعه سالم تبیین شده است؛ زن در نقش همسری، فردی است اجتماعی، دوستدار شوهر که خود را مکلف به نیکی و خوش رفتاری نسبت به او می داند و از همه فرصت ها برای رسیدن به این هدف سود می جوید و زن در نقش مادری مهربان که در برابر مشکلات و دشواری های زندگی آرامش بخش محیط خانه و خانواده است و خانواده ای سالم و متعادل را به وجود می آورد و در سایه آن جامعه ای سالم و پویا خواهیم داشت؛ بدین ترتیب شقاوت و سعادت هر جامعه را باید به چگونگی مدیریت زنان در جایگاه اجتماعی آنان نسبت داد.

مشارکت سیاسی پدیده ای تازه است؛ زیرا کشمکش در زمینه آزادی فرد و قدرت دولت، نمایان ترین ویژگی تاریخ قدیم است، اما در سرزمین های اسلامی مهم ترین عصر مشارکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی سال های صدر اسلام است. با توجه به اینکه نیمی از افراد جامعه را زنان تشکیل می دهند ضرورت دارد به تیین جایگاه زن در پدیده مشارکت سیاسی در جامعه شیعی ایران بپردازیم. نویسنده به این سوال اصلی پاسخ می دهد که از نظر مکتب تشیع، زن مجاز است در امر مشارکت سیاسی نقش ایفا کند، یا در این امر ممنوعیت دارد و یا مکلف و موظف است که در پدیده مشارکت سیاسی موثر باشد.
فرضیه ای که مورد پژوهش قرار گرفته این است که زن از نظر مکتب تشیع مجاز است در امر مشارکت سیاسی نقش ایفا کند، اما ممکن است بر حسب مقتضیات زمان و مکان در این امر موظف و مکلف نیز باشد. با استناد به آیات مربوط به امر به معرف و نهی از منکر و سیره معصومین(ع) جواز مشارکت سیاسی زنان شیعه امری مسلم است، اما سطح مشارکت سیاسی فعال و محدوده مشارکت سیاسی زنان با توجه به امر مقتضیات زمان و مکان و تغییر نفوس و فرهنگ ها متفاوت است.