فصلنامه پژوهش های فلسفی - کلامی
سال سوم شماره 3 (پیاپی 12، بهار و تابستان 1381)

نظریه تکامل طبیعی و رابطه آن با وجود نظم و تدبیر در طبیعت، در تفکر غربی هنوز از بحتهای مطرح و مهم است. این موضوع سخنرانی پروفسور الوین پلانتینگا در دانشگاه قم است که مولف محترم متن ویراسته شده آن را جهت چاپ در اختیار فصلنامه گذاشته است. وی ابتدا مفاد نظریه تکامل و نیز معنای مورد نظر خود را از نظم بیان میکند و اظهار میدارد که علم به خودی خود هیچ دلالتی بر نفی نظم ندارد، بلکه ترکیب علم با طبیعتگرایی فلسفی است که منتهی به نفی نظم میشود.
وی سپس به بیان تفصیلی دلایل ادعای خود میپردازد، همچنین درباره انواع مختلف دارویناندیشی سخن میگوید و در نهایت، نتیجه میگیرد که هیچکدام با وجود نظم در طبیعت ناسازگار نیستند.
یکی از رشته های علمی که در دهه های اخیر شهرت پیدا کرده زیستشناسی اجتماعی یا روانشناسی تکاملی است. طرفداران این رشته میکوشند که ویژگی های انسانی را براساس انتخاب طبیعی تبیین کنند. پلانتینگا ضمن نقل برخی اقوال به این نتیجه میرسد که خداباوران مسیحی نتایج علم را ناقض باورهای خود نمیبیند، زیرا از دیدگاه آنها دو منبع معرفت وجود دارد: ایمان و عقل. در نتیجه، علم مستلزم آن نیست که آن دسته از عقاید مسیحی که با علم ناسازگار است، نقض شود، همچنانکه باور به عقاید مسیحی که با باورهای علمی ناسازگارند به معنای نقض باورهای علمی نیست.

این مقاله پس از معرفی اجمالی الوین پلانتینگا به توضیح معرفت شناسی اصلاح شده می پردازد و موضوع توجیه باور دینی را در چارچوب نظریه باور دینی واقعآ پایه بررسی می کند.
دیدگاه پلانتینگا در مورد بی نیازی توجیه باور دینی از دلیل و برهان، در چارچوب برداشت هنجاری و وظیفه گرایانه وی از توجیه، توضیح داده شده است. این مقاله به نظریه برون گرایانه تر جواز (warrant)که در آثار متاخر وی مطرح است، نمی پردازد.

در این مقاله ضمن پذیرش عدم لزوم دلیل برای توجیه باور دینی، به نقد دیدگاه پلانتینگا درباره جواز معرفتی پرداخته شده است. مولف از یک دیدگاه درون گرایانه ای درباره جواز معرفتی دفاع می کند. باور مسیحی به اعتقاد وی جواز معرفتی ندارد، ولی چون توجیه اخلاقی دارد جای ایراد ندارد. برای توجیه اخلاقی برخلاف پلانتینگا باید برخی از آگاهی های ما اعم از قرینه گزاره ای یا چیز دیگر در تایید باور مورد بحث باشند.

نخستین نقد مهم به معرفت شناسی پلانتینگا، به دست فیلیپ کوین فیلسوف وابسته به کلیسای کاتولیک صورت گرفت. پلانتینگا به نقد کوین پاسخ داد که در آن به چهار مسئله پرداخته بود. مقاله حاضر، پاسخی است به آن پاسخ. در این نوشته، کوین مسائل چهارگانه پلانتینگا را یکایک مطرح می کند و نظر خود را در باب آنها بازمی گوید. به نظر کوین، این چهار مسئله موارد اختلاف وی با پلانتینگا است. با این حال، وی معتقد است که در باب دو مسئله نخست می توان به توافقی دست یافت، لیکن در دو مسئله بعدی چنان با پلانتینگا اختلاف نظر دارد که امیدی به توافق بر سر آنها ندارد. این چهار مسئله که در عین حال چهار قسمت ساختار مقاله را تشکیل می دهند عبارتند از: 1. شیوه جزئی نگرانه توجیه معیارهای معرفتی؛ 2. بنیان انگاری کلاسیک بازبینی شده؛ 3. توجیه اعتقادات خداباورانه؛ 4. مسئله ابطال اعتقادات خداباورانه

در این مقاله به بررسی پاسخ های مختلف به این پرسش پرداخته ایم که آیا مفهوم «وجود» در قضایای هلیه بسیطه، مانند «خدا هست»، محمول است. روشن شدن این مسئله می تواند اعتبار یا عدم اعتبار براهین وجودشناختی و حتی جهان شناختی را روشن کند.
در بخش اول، مقاله آرا، ادله و نتایج مسئله از دیدگاه فیلسوفان غربی مطرح و بررسی شده است و بخش دوم، به بررسی آرا، ادله و نتایج مسئله به صورت مقایسه ای بین فیلسوفان غربی و مسلمان می پردازد.

آلن پی، اف. سل در کتاب مهم خویش، فلسفه دین (18701983) یک دوره تاریخ صد ساله اخیر فلسفه دین را با توجه به کلیه منابع منتشره در این مدت زمانی عرضه داشته است.
سل در بخشی از این کتاب، مسئله مباحث وجود خدا را، که طی سال های 1965 تا 1980 دوباره از نو اهمیت خویش را در غرب پیدا کرد، و دیدگاه های عمده ای را که طی این مدت مطرح شدند، بررسی کرده است.

در این مقاله سعی شده است تا دیدگاه های یکی از بزرگ ترین فیلسوفان مسلمان درباره تحلیل معنایی اوصاف الهی بیان شود. ملاصدرا، براساس مبانی خود در باب اصالت وجود، تشکیک وجود، اشتراک معنوی مفهوم وجود و...، نتیجه گرفته است که همه اوصاف سلبی خداوند، در حقیقت سلب سلب بوده و همه آنها به سلب امکان از ذات خداوند بازگشت می کنند. همه اوصاف ایجابی نیز گرچه به لحاظ مفهوم با یکدیگر متفاوت هستند، به حسب مصداق واحد بوده و همه آنها به وجود و شدت و کمال وجود قابل ارجاع هستند.
صدرالمتالهین معتقد است که علاوه بر مفهوم وجود، سایر مفاهیم کمالی چون علم، قدرت، حیات و... نیز به معنای واحدی (= به نحو اشتراک معنوی) بر خالق و مخلوقات صدق می نمایند و از این جهت تفاوتی بین خالق و مخلوقات وجود ندارد. اختلاف و تمایز وجودی خالق و مخلوق امری حقیقی بوده و به مقام مصداق بازمی گردد.
صدرا سعی می کند تا با ارائه نظریه «تشکیک» کثرت های مصداقی را با وحدت مفهومی سازگار کرده، توجیهی خردپسند از وحدت در معنا و کثرت تشکیکی در مصداق ارائه دهد. علاوه بر دیدگاه صدرالمتالهین، اشاره ای به دیدگاه حکیم سبزواری و علامه طباطبائی نیز شده است.

در این مقاله به نقش اساسی نظریه حسن و قبح عقلی در اثبات بسیاری از دعاوی الهیات و کلام از دیدگاه علامه شعرانی می پردازیم. پس از توضیح دلایل شعرانی در قبول نظریه حسن و قبح عقلی به موارد استفاده از آن در آثار ایشان اشاره شده است. چگونگی اثبات ضرورت دین، توضیح انواع نیازهای آدمی به دین و انتظار بشر از دین براساس نظریه حسن و قبح عقلی بیان شده است.

تجسم اعمال تبیینی است از چگونگی تاثیر اعمال بشر در سرنوشت نهایی او و تحلیلی است از نحوه ارتباط میان اعمال دنیوی با جزای اخروی.
در این مقاله که به بررسی تجسم اعمال با روی کرد فلسفی آن می پردازد، پس از بیان خاستگاه، تعریف، پیشینه، اهمیت و ثمره این بحث، به ذکر دو دیدگاه در این زمینه پرداخته شده و پس از تبیین فلسفی موضوع، شبهه عقلی وارد در مسئله مطرح و به آن پاسخ داده شده و در پایان به خلاصه و نتایج بحث اشاره شده است.

در این مقاله، ضمن مقایسه نورستان شیخ شهاب الدین سهروردی و بستان نور امام محمد غزالی، نشان می دهیم که راه سهروردی در حکمه الاشراق از راه غزالی در مشکاه الانوار، کاملا جداست. در این مقاله، برخلاف آرایی مبنی بر تاثیرپذیری سهروردی از غزالی در باب علم الانوار، این دیدگاه ساخته و پرداخته شده که نورشناسی سهروردی در حکمه الاشراق، دارای ویژگی ها و قلمروهایی است که نورشناسی غزالی در مشکاه الانوار، فاقد آنهاست. خلاصه، نور سهروردی نسبت به نور غزالی، نوری است از لونی دیگر.