فصلنامه علوم حدیث
سال پانزدهم شماره 3 (پیاپی 57، پاییز 1389)

در این نوشتار، مفاهیم علم، نور و بصیرت در آیات قرآن بررسی شده و مراد از آنها در این کتاب تبیین گردیده است و سپس با مراجعه به روایات، معنای این مفاهیم اخذ گردیده است. از کنار هم نهادن قرآن و روایات، به چنین نتیجه ای دست خواهیم یافت که این مفاهیم، علاوه بر این که مفاهیمی نزدیک به هم هستند و معنای مشترکی میان آنها وجود دارد، همچنین این مفاهیم در روایات اهل بیت علیهم السلام انعکاس یافته است. کلید واژه ها: علم، نور، بصیرت، عقل، اخلاق، رابطه قرآن با حدیث.

یکی از مباحث مهم و تاثیرگذار در تفسیر و علوم قرآنی دانش محکم و متشابه است. موضوع اصلی این دانش آیه هفتم سوره آل عمران است. یکی از محورهای مهم بحث در این آیه اختلاف مفسران درباره عطف یا استینافی بودن حرف واو در این آیه و متعاقب آن، تبیین مقصود از راسخان در علم یا عدم علم آنان به تاویل آیات متشابه قرآن است. نکته قابل توجه در این میان، این که دو روایت متعارض از امام علی علیه السلام به ما رسده که یکی از آن دو، مستلزم آگاهی راسخان، و دیگری مستلزم عدم آگاهی آنان به تاویل متشابهات قرآن است. برای حل این تعارض وجوهی بیان شده است، اما در مقاله حاضر، با اشاره به نارسایی این وجوه، در تحلیلی متفاوت این تعارض برطرف شده است. حاصل مقاله این است که با تفکیک میان معنای تنزیل و تاویل، هر دو روایت مورد اشاره بر معنای تاویلی راسخان در علم حمل شده و در کنار آن دو، معنای سومی به عنوان معنای تنزیلی برای راسخان در علم بیان شده است، که در این معنا مقصود از راسخان عالمان با ایمان از اهل کتاب (مسیحیان نجران)اند.

عقل و نص دو منبع اصلی برای معارف دینی است. گاهی متفکران با عنوان عقل گرایی و نص گرایی دسته بندی می شوند. این تحقیق در درجه نخست، درصدد نشان دادن مقدار بهره گیری شیخ صدوق از عقل در معارف دینی است، اما در ضمن مباحث، روشن خواهد شد که صدوق متکلمی عقل گراست؛ هرچند عقل گرایی او با دیگر عقل گرایان متفاوت باشد. ابتدا دیدگاه شیخ صدوق درباره عقل و اعتبار و قلمرو آن بیان خواهد شد. آن گاه، عملکرد عقل گرایانه صدوق در عرصه کشف معارف دینی و دفاع عقلانی از آنها بررسی خواهد شد.

در کتاب های رجال و اصول معمولا به اخباریان چنین نسبت داده می شود که با علم رجال مخالف اند. در این مقاله از این فرضیه دفاع شده است که مخالفت با علم رجال تنها از سوی برخی از اخباریان صورت گرفته و بسیاری از آنان دارای آثار و دیدگاه های خاص رجالی اند؛ اما نشان داده می شود که روش شناسی این عالمان در علم رجال مبتنی بر مبانی غیرروشمندانه و آسان گیرانه ای است که در تقابل با دیدگاه های رجالیان اصولی قرار دارد و این مبانی مورد نقد قرار می گیرد.

غارتگری های سرداران معاویه در قلمرو حکومتی حضرت امیر علیه السلام با تهاجم ضحاک بن قیس آغاز شد و با کشتارهای بسر بن ارطاه پایان یافت. با بررسی و تجزیه و تحلیل سخنان و بیانات امیر مؤمنان علیه السلام در نامه 36 و مراجعه به منابع متقدم می توان دریافت که این نامه در جواب نامه برادر علی علیه السلام، عقیل نوشته شده و درباره غارتگری سردار معاویه، ضحاک بن قیس فهری به قلمرو حکومتی امام در سال 38 هجری است. شواهد و قراین و تحلیل مباحث نامه 36 حاکی از آن است که مباحث نامه نمی تواند به ماجرای غارت بسر بن ارطاه بر یمن در سال چهل هجری مربوط باشد. درگیر شدن سپاه امام با لشکریان ضحاک و درگیر نشدن سپاهیان آن حضرت با نیروهای بسر در جریان حمله و غارت او، همچنین شهادت امام همزمان با اواخر حمله بسر و زنده بودن امام و نامه نگاشتن ایشان پس از حمله ضحاک از جمله دلایل مربوط بودن نامه به ماجرای ضحاک و نه بسر است.

پژوهش حاضر با هدف بیان «شاخصه های دینداری در روایات» با رویکردی درون دینی به ارائه ویژگی ها و نشانه هایی می پردازد که یک فرد مؤمن و معتقد به اسلام باید آنها را دارا باشد. برای رسیدن به این مقصود، از منابع حدیثی شیعه و اهل سنت استفاده شده و عناصری که در روایات، شاخص دینداری معرفی شده اند، استخراج گردیده است. با عرضه عادات و رفتارهای هر شخص به این شاخص ها میزان پایبندی و یا عدم پایبندی او به فرامین اسلامی آشکار خواهد گردید.

صحیفه سجادیه، یادگار امام سجاد علیه السلام، کهن ترین و معتبرترین متن دعایی شیعیان است. کاستی هایی که در سلسله اسناد این کتاب وجود دارد، پرسش هایی را در صحت انتساب صحیفه به امام سجاد علیه السلام پدید آورده است. در پاسخ به شبهات موجود راه های گوناگونی وجود دارد که در این مقاله از نگاه متن شناختی و عرضه دعاهای صحیفه به قرآن، قرینه ای برای درستی انتساب کتاب نشان داده شده است. تضمین ها، تلمیح ها و نکات تفسیری صحیفه بررسی و ناسازگاری های ظاهری قرآن و صحیفه نیز پاسخی درخور یافته است.

از جمله روایات منقول از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره حفظ و نگارش احادیث، حدیث مشهوری است که در میان حدیث شناسان به حدیث «اربعین» معروف گردیده و در رواج تدوین کتب «اربعین» یا «چهل حدیث» تاثیر بسزایی داشته است. نویسنده، با استناد به آیات و روایات و تاریخ و فرهنگ اسلام، به رمزشناسی «اربعین» پرداخته و پس از ذکر گونه های مختلف حدیث اربعین، به تجزیه و تحلیل سندی روایت روی آورده و با استناد به کتاب صحیفه الإمام الرضا علیه السلام، حدیث «من بلغ» و سیره محدثان، صحت آن را به اثبات رسانیده است. بررسی فقه الحدیثی حدیث اربعین، بویژه معانی مختلف «حفظ» و پاسخ به شبهات وارده؛ بخش پایانی مقاله حاضر است.

از روزگاری که نصر بن مزاحم منقری(م212ق/827م) وقعه صفین و ابن سعد(م230ق/ 845م) الطبقات را نوشته اند تا به امروز، همواره پدیدآورندگان آثار تاریخی، حدیثی و رجالی از گروهی از یاران امام علی بن ابی طالب علیه السلام در دوره خلافتش (35 40ق) با عنوان «شرطه الخمیس» یاد کرده اند؛ اما هیچ یک از آن منابع، آگاهی روشنی درباره این گروه و فعالیت هایشان به دست نداده اند. از این رو، این پرسش ها برای ما مطرح می شود که: شرطه الخمیس چگونه سازمانی بوده و ماموریتش چه بوده است؟ چرا آنان را به این عنوان خوانده اند؟ از آن جمع به ظاهر انبوه، چند تن در شمار راویان حدیث هستند و از همه مهم تر، بررسی درباره مدلول عبارت مزبور چقدر در مطالعات حدیث شناختی کاربرد و تاثیر دارد؟ نگارنده در این مقاله کوشیده است با مطالعه و مقایسه اسناد و مدارک موجود در این باره به پاسخ برخی از آن پرسش ها دست یابد. در نتیجه پژوهش حاضر، می توان گفت که با وجود تلاش رجال شناسان برای استفاده از این عنوان در توثیق و تعدیل راویان، توصیف جمعی از اصحاب به این عنوان، تاثیر عملی چشمگیری در مطالعات حدیث شناختی ندارد.

مفسر المیزان از جمله مفسرانی است که به رغم سبک غیر نقلی اش در تفسیر به روایات توجهی ویژه دارد. از این رو، بخش مجزایی را به گزارش روایات، ذیل هر مجموعه از آیات اختصاص داده است. با توجه به جایگاه مهم احادیث در تفسیر قرآن و توجه علامه به این موضوع و اهمیت نقد احادیث، این مقاله، ضمن بیان دیدگاه علامه در مورد روایات تفسیری، به بررسی روش علامه در ذکر اسناد و شیوه های نقد سند احادیث می پردازد. با توجه به اهمیت علم رجال در نقد احادیث، بارها مشاهده گردید که علامه، بدون بررسی سندی، حدیث را ضعیف و یا صحیح تلقی کرد، این پژوهش با بررسی سندی این دسته از روایات، ادعای ایشان را مورد سنجش و ارزیابی قرار می دهد.

یکی از مهم ترین و فعال ترین و مؤثرترین حوزه ها و مراکز حدیثی در جهان اسلام، بخصوص در زمینه حدیث اهل سنت، حوزه حدیثی نیشابور است که اوج شکوفایی و رونق آن از نیمه قرن سوم تا اواخر قرن ششم بوده است. عوامل مختلفی سبب رونق و شکوفایی حوزه حدیثی نیشابور در جهات مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شده است. از جمله مهم ترین آنها می توان به وجود مدارس و مساجد متعدد و عظیم دینی، وجود کتابخانه های غنی و سودمند، آب و هوایی مناسب، وسعت و آبادانی، ورود امام رضا علیه السلام به آن در سال 200 هجری، توجه حاکمان و والیان سلسله های مختلف به این شهر و عالمان آن، وجود جریآنها و گرایش های مذهبی و کلامی مختلف در آن اشاره کرد. از جمله مهم ترین ویژگی ها و مشخصه های این حوزه، کثرت کم نظیر روات و محدثان آن، تدوین برخی از مهم ترین مجموعه های گران سنگ حدیثی در حوزه حدیث اهل سنت، تدوین کتاب های حدیثی متعدد در موضوعات مختلف، وجود محدثان برجسته و بزرگ در جهان اسلام، اهتمام شدید بر حفظ سلامت احادیث از آسیب خلط با احادیث ضعیف و غلو آمیز، گرایش به سمت مباحث عقلی و مناظرات کلامی، کثرت سفرهای عالمان و محدثان از نقاط مختلف به این شهر و بالعکس و گرایش های صوفیانه در این حوزه، اشاره کرد. این مقاله گزارشی کوتاه از فعالیت های حدیثی این حوزه تا اوایل قرن هفتم است.