ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز
پیاپی 76 (بهمن 1389)

سی و دو سال پیش، صنعت مردان نفت برای اعلام همبستگی با ملت ایران و در راستای تحقق نهایی آرمان های اصلی انقلاب و قطع کامل وابستگی به بیگانگان، با کاهش تولید تا حد رفع نیازهای داخلی و در نتیجه قطع صادرات، آخرین امید حیات رژیم وابسته را در دل بیگانگان به یاس تبدیل کردند. اعتصاب سراسری کارکنان صنعت نفت و همراهی و همدلی آنان با سیل خروشان مردمی، ماه های پایانی عمر آن حکومت را که به دلیل افزایش ناگهانی قیمت نفت در سال های 1354 تا 1357 و افزایش ناگهانی واردات کشور در سال 1356 به نفت وابسته شده بود، با کابوسی هولناک رو به رو ساخت.

از زمان اکتشاف نفت در ایران بیش از یک قرن می گذرد. سیر تحولات صنعت نفت در ایران حاکی از آن است که ایرانیان در بدو امر، بدون داشتن ظرفیت های لازم برای بهره گیری مناسب از این منبع خدادای، پا به عرصه این صنعت گذاشتند. این مساله به همراه طمع ورزی شدید بیگانگان، مانع آن شد که از منابع نفتی در جهت ارتقاء و پیشرفت کشور، به شیوه ای بهینه بهره گیری شود. به طوری که قبل از انقلاب، فروش نفت به شکل خام، شرایطی را ایجاد کرده بود که تصمیم گیرنده اصلی، نهادهای خارجی بودند. سازمان سیا با ملی شدن صنعت نفت و در خطر دیدن منافع خود به سرعت زمینه را برای سقوط حکومت دکتر مصدق فراهم کرد، اما پیروزی انقلاب باعث پیدایش یک اعتماد به نفس ملی در کشور شد. این اراده یکی از ارکان محوری توسعه اقتصادی کشور به حساب می آید.

سیر تاریخی سرمایه گذاری در صنعت نفت ایران نشان می دهد که در مواقع بحرانی، سرمایه گذاری در این صنعت با مشکلات زیادی روبه رو بوده است. با اکتشاف اولین چاه نفتی در مسجد سلیمان، ایران به عنوان کشور دارنده مخازن نفتی در جهان شناسایی گردید. با اکتشافات جدید و برداشت بیش تر از مخازن نفتی، به تدریج اقتصاد ایران به درآمد حاصل از تولید نفت خام وابسته شد. به عبارت دیگر، حیات اقتصادی کشور با تولید نفت خام و درآمد های حاصل از آن، در هم تنید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی، به دلایل مختلف از جمله عدم آگهی مسئولین کشور و صنعت نفت به ضرورت سرمایه گذاری مداوم در این بخش، وجود موانع قانونی و قراردادی در کشور، کمبود منابع مالی و قیمت پایین نفت خام، متاسفانه سرمایه گذاری لازم در این صنعت صورت نپذیرفت.

کشور ایران دارای دومین منابع عظیم نفتی و گازی جهان است. در واقع 10درصد از ذخایر نفتی و 18 درصد از ذخایر گاز طبیعی دنیا در این سرزمین قرار دارد. در این بین، حجم زیادی از مخازن نفت و گاز کشور در مرز سیاسی با کشورهای همسایه واقع است. این مخازن از لحاظ زمین شناسی، یکپارچه و از لحاظ مالکیت، مشترک هستند. تلاش گسترده کشورهای همسایه برای برداشت هر چه سریع تر از این ذخایر، سبب شده است که برنامه ریزی برای توسعه مخازن یاد شده جایگاه استراتژیک پیدا کند. در این راستا، وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران با تشکیل کمیته ویژه نظارت بر میادین مشترک نفت و گاز را در اولویت برنامه های خود قرار داده است. تدوین مقررات و شرایط ویژه برای توسعه و بهره برداری از میادین مشترک، تشکیل کمیته های فرعی در حوزه های فنی، حقوقی، سرمایه گذاری و جذب منابع، بررسی قراردادهای موجود توسعه میادین و پی گیری پیشرفت طبق برنامه، تحدید حدود میادینی که تمدید حدود آن ها به اتمام نرسیده است تخصیص بهینه منابع مالی با اولویت میادین مشترک به ویژه میدان گازی پارس جنوبی، ارتقای سرمایه گذاری و بهره برداری از میادین مشترک در راستای برداشت حداکثری و ایجاد سیستم منسجم و یکپارچه کنترل پروژه این میادین از مهم ترین اهداف این کمیته است.

آنچه پروژه را معنا و حیات می بخشد، مدیریت حاکم بر پروژه است. اساس مدیریت پروژه، کنترل نظام یافته متغیرهای زمان، هزینه، کمیت و کیفیت در تمامی فازهای پروژه و دست یافتن به ترکیبی بهینه از این مولفه هاست. مدیر پروژه باید با یاری کارشناسان برجسته ای که در قالب یک سیستم بر روی پروژه کار می کنند، روابط موجود بین فعالیت های مختلف فازهای پروژه را کشف کند و با در نظر گرفتن تمام محدودیت ها و ملزومات (فنی، اقتصادی، انسانی، سیاسی و...)، برای اجرای آن پروژه، برنامه ای جامع تنظیم نماید. در کشور ایران سالانه پروژه های بسیاری تعریف می شود و مبالغ زیادی به آن ها اختصاص می یابد، ولی از ناحیه طولانی شدن پروژه های عمرانی، ضرر زیادی به کشور وارد می گردد. عدم تحقق اهداف پروژه ها نیز زیان های اقتصادی اجتماعی بسیاری به دولت تحمیل می کند.

کشور ایران دارای دومین منابع عظیم نفتی و گازی جهان است. در واقع 10درصد از ذخایر نفتی و 18 درصد از ذخایر گاز طبیعی دنیا در این سرزمین قرار دارد. در این بین، حجم زیادی از مخازن نفت و گاز کشور در مرز سیاسی با کشورهای همسایه واقع است. این مخازن از لحاظ زمین شناسی، یکپارچه و از لحاظ مالکیت، مشترک هستند. تلاش گسترده کشورهای همسایه برای برداشت هرچه سریع تر از این ذخایر، سبب شده است که برنامه ریزی برای توسعه مخازن یاد شده جایگاه استراتژیک پیدا کند. در این راستا، وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران با تشکیل کمیته ویژه نظارت بر میادین مشترک نفت و گاز، طرح توسعه میادین مشترک نفت و گاز را در اولویت برنامه های خود قرار داده است. تدوین مقررات و شرایط ویژه برای توسعه و بهره برداری از میادین مشترک، تشکیل کمیته های فرعی در حوزه های فنی، حقوقی، سرمایه گذاری و جذب منابع، بررسی قراردادهای موجود توسعه میادین و پیگیری پیشرفت طبق برنامه، تحدید حدود میادینی که تمدید حدود آن ها به اتمام نرسیده است، تخصیص بهینه منابع مالی با اولویت میادین مشترک به ویژه میدان گازی پارس جنوبی، ارتقای سرمایه گذاری و بهره برداری از میادین مشترک در راستای برداشت حداکثری و ایجاد سیستم منسجم و یکپارچه کنترل پروژه این میادین از مهم ترین اهداف این کمیته است.

روند تدریجی پیشرفت علوم نقشه برداری و جغرافیایی تا قرن 19 ادامه داشته است. در آن زمان مهندسان نقشه بردار و جغرافی دانان با نگاهی نو، به تهیه نقشه هایی که برای مطالعات زمین شناسی، ژئومورفولوژی،خاک شناسی، زیست شناسی و کاربری زمین حاوی اطلاعات زیاد و مفید بودند، می پرداختند. از طرفی دیگر پیشرفت علوم کامپیوتر در قرن بیستم موجب شد تا تلاش این مهندسان و جغرافی دانان به نتیجه مطلوب برسد و حاصل آن ایجاد سامانه اطلاعات مکانی گردد.

تاکنون روابط تجربی زیادی برای تعیین میزان جریان سیال درون کاهنده های سرچاهی پیشنهاد شده است. با توجه به بالا بودن میزان خطای روابط موجود، تعیین دبی چاه نیز با خطای زیادی همراه است؛ از این رو میزان واقعی تولید چاه با ابهام روبه روست. تعیین دقیق دبی چاه، در تعیین میزان دقیق تولید از چاه، مطالعه مخزن، آزمایش رشد فشار، محاسبه شاخص بهره دهی چاه (PI) و معادلات مخزن اهمیت به سزایی دارد. یکی از راه های تعیین دقیق دبی، استفاده از تفکیک گرهای آزمایش است که در واحدهای بهره برداری نصب می گردند. تعیین دبی توسط تفکیک گرهای آزمایش را عمق سنجی گویند. در این تحقیق از دبی های تعیین شده توسط آزمایش های عمق سنجی در مخزن X میدان اهواز استفاده شده است. هدف از این تحقیق ارایه روشی است که بتوان به وسیله آن، دبی چاه را با دقت بسیار خوبی تعیین کرد.

یکی از روش های ازدیاد برداشت، تزریق امتزاجی گاز است و حداقل فشار امتزاجی، پارامتر بسیار مهمی در این فرآیند میباشد. از این رو در این تحقیق با استفاده از اطلاعات مخزن به دست آمده از گزارش های شرکت نفت توتال و به منظور تعیین حداقل فشار امتزاجی (MMP)، فرآیند تزریق گاز دی اکسیدکربن به یکی از مخازن، شبیه سازی شده و تاثیر ناخالصی هایی مانند نیتروژن، متان و سولفیدهیدروژن در این فرآیند بررسی گردیده است. در این مطالعه از نرم افزار Winprop برای مدل سازی سیال مخزن استفاده شده است، همچنین به منظور کاهش محاسبات، ترکیبات نفت با استفاده از روش وایتسون گروه بندی شده اند. در مرحله بعد برای پیش بینی بهتر خصوصیات سیال مخزن، معادله حالت به کار رفته تنظیم گردیده و سپس از نرم افزار GEM برای توسعه مدل شبیه ساز لوله قلمی و تعیین حداقل فشار امتزاجی استفاده شده است. مقایسه حداقل فشار امتزاجی حاصل از شبیه سازی با نتیجه آزمایش لوله قلمی نشان دهنده دقت بالای مدل کامپیوتری است. نتایج نشان می دهد که افزایش گاز نیتروژن و متان در دی اکسیدکربن تزریقی باعث بالا رفتن حداقل فشار امتزاجی و افزایش سولفید هیدروژن در دی اکسیدکربن باعث کاهش حداقل فشار امتزاجی در مخزن می شود.

در این مطالعه سازند های کژدمی و پابده در میدان نفتی گچساران مورد ارزیابی ژئوشیمیایی قرار گرفته اند. ترسیم داده های حاصل از پیرولیز راک ایوال 6 6 نشان داد که این سازندها با مقادیر بالای 7TOC و Tmax، دارای پتانسیل هیدروکربن زایی بالا می باشند. رسم دیاگرام اندیس هیدروژن در مقابل Tmax، برای نمونه های مورد مطالعه نشان داد که سازند های یاد شده کروژن نوعII دارند. هم چنین ترسیم نمودار تغییرات S1+S2 در برابر TOC نیز بیانگر این است که سازندهای کژدمی و پابده غالبا دارای پتانسیل هیدروکربن زایی خوب و عالی می باشند. میزان S1/TOC بالای 1/0 در نمودار اسمیت، نشان از توانایی بالای نفت زایی و عمق مناسب نمونه ها دارد. همچنین ترسیم پارامترS1 در مقابل TOC برای نمونه ها، عدم آلودگی آن ها را به نفت خام و مواد روغنی (در حین حفاری) تایید می نماید. در نهایت می توان نتیجه گرفت که نمونه های کژدمی و پابده در این میدان دارای پتانسیل تولید هیدروکربن8 بالا می باشند.