فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال سیزدهم شماره 4 (پیاپی 52، زمستان 1389)

هدف این پژوهش، تعیین میزان تاخیر انتشار مجله های علمی ایران در حوزه های شش گانه در طی سالهای مورد نظر و شناسایی دلایل این تاخیر و ارائه پیشنهادهای عملی برای انتشار به موقع مجله های علمی است. روش پژوهش، پیمایشی و توصیفی بوده است. داده ها با مراجعه به کتابخانه آستان قدس رضوی (بخش نشریات) و برخی از پایگاه های اطلاعاتی و سایت کمیسیون نشریه های علمی کشور و سایت magiran جمع آوری شد. یافته های حاصل از پژوهش نشان داد از 422 عنوان مجله علمی، 291 عنوان یعنی حدود 69% از مجلات با تاخیر منتشر می شوند. از این تعداد 3/21% از مجله ها فقط یک شماره و 27% بیش از سه شماره تاخیر دارند. همچنین، نتایج حاکی از آن است که بیشترین میزان تاخیر انتشار مجله ها به ترتیب در حوزه های کشاورزی، علوم انسانی، علوم پایه، و کمترین میزان تاخیر به ترتیب در حوزه های علوم پزشکی، مهندسی و هنر بوده است. در این مقاله، مهمترین علل تاخیر انتشار مجله های علمی بررسی و برای بهبود وضعیت مجله های علمی، راهکارهایی ارائه گردیده است.

با ظهور فناوری های اطلاعاتی بویژه اینترنت، پدیده دستبرد علمی- آگاهانه یا ناآگاهانه- رو به افزایش است. اهمیت این پدیده و تاثیرات نامطلوب آن در پیشبرد دانش، باعث شده جوامع علمی بویژه در کشورهای پیشرفته توجه روزافزونی به آن داشته باشند؛ به طوری که روز به روز شاهد تدابیر و راهکارهایی برای پیشگیری یا مقابله با آن هستیم. از جمله این راهکارها تلاش برای خودکارسازی روش های کشف دستبرد علمی و همچنین وضع مجازاتهایی برای متخلفان است. از آنجا که بسیاری از دستبردهای ادبی ناآگاهانه و به دلیل آشنا نبودن با مصداقها و تعریفهای آن روی می دهد، مقاله حاضر بر آن است تا به معرفی دستبرد علمی و انواع آن بپردازد. علاوه بر این، تجربه های کشورهای جهان در اعمال اقدامهای پیشگیرانه، راهکارهای کشف و مجازاتها بررسی خواهد شد. امید می رود این مقاله گامی هر چند اندک در جهت آشنایی بیشتر جامعه علمی با این پدیده و جلب توجه صاحب نظران کشور برای ایجاد راهکارهایی برای جلوگیری از آن بردارد.

به منظور بررسی عوامل موثر بر میزان رضایت کاربران از کتابخانه دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، تعداد 107 نفر از کاربران (معادل 10% کل دانشجویان و اعضای هیئت علمی) به شیوه نمونه گیری در دسترس انتخاب و از آنان خواسته شد پرسشنامه رضایت کاربران از کتابخانه را تکمیل کنند. یافته ها نشان داد متغیرهای کفایت مجموعه کتابخانه و چگونگی ارائه خدمات، بهترین پیش بینی کننده های رضایت کاربران از کتابخانه هستند و در مجموع43/0 واریانس رضایت از کتابخانه را تبیین می کنند (01/0 p<). سایر متغیرهای پژوهش یعنی، چگونگی مساعدت کتابداران، مقررات کتابخانه، و فضا و تجهیزات، به تنهایی قادر به پیش بینی سهم معناداری از میزان رضایت کاربران بودند، اما زمانی که با متغیرهای کفایت مجموعه کتابخانه و چگونگی ارائه خدمات وارد معادله می شدند، سهم معناداری به توانایی پیش بینی اضافه نکردند. همچنین، دسترسی به منابع، سهم معناداری در پیش بینی رضایت کاربران نداشت. نتایج به تفصیل در مقاله ارائه شده است.

هدف این پژوهش، بررسی نیازهای مراجعان به کتابخانه های عمومی در مورد نشریه های ادواری است. ابزار گردآوری داده ها دو پرسشنامه محقق ساخته مبتنی بر پرسشنامه های به کار رفته در پژوهشهای مشابه است. پرسشنامه اول را 800 نفر از مراجعان بودند که در مردادماه 1388 به کتابخانه های عمومی مراجعه و پرسشنامه را تکمیل کرده اند. پرسشنامه دوم را کتابداران کتابخانه های عمومی تکمیل کردند. یافته های پژوهش نشان داد بین نشریه های انتخابی ارسالی بر حسب درجه کتابخانه و علاقه و نیازهای مراجعان تفاوتهای فراوانی وجود دارد. چنانچه تصمیم گیران درباره نشریه های ادواری خاص کتابخانه های عمومی، شیوه کنونی مجموعه سازی نشریه ها را ادامه دهند، مقادیر زیادی از بودجه خود را صرف خرید موادی می کنند که مورد توجه مخاطبان نیست. به نظر کتابداران و مراجعان، ده عنوان نشریه (حدود 60%) در بالای سیاهه پیشنهادی هر دو گروه قرار دارد. این عنوانها عبارتند از: اطلاعات هفتگی، خانواده، خانواده سبز، راه زندگی، روزهای زندگی، سرآشپز، کامپیوتر، کودکان و مادران، موفقیت، هنر آشپزی. اشتراک این نشریه ها گامی همسو با خواست مراجعان است.

در پژوهش حاضر، با استفاده از روش کتابسنجی، وضعیت کلی کتابهای ترجمه شده بر اساس متغیرهایی نظیر موضوع، زبان، نویسنده، کشور محل نشر، نوع فعالیت وجنسیت مترجمان و فعالیتهای ناشران داخلی در رشته کتابداری و اطلاع رسانی در سطح کشور بررسی شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد بیشترین کتابهای ترجمه شده در رشته کتابداری واطلاع رسانی درحوزه موضوعی کلیات صورت گرفته است. 7/23% کتابهای تجدید چاپ شده و 4/60% آثار ترجمه شده حاصل فعالیت فردی است. حدود 7/94% کتابها از زبان انگلیسی ترجمه شده اند و 8/78% کتابهای ترجمه شده به کشورهای آمریکا و انگلیس تعلق داشته است.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل پیوند وب سایتهای دانشگاهی ایران و تعیین ویژگی های شبکه هم پیوندی و میان پیوندی آنهاست. روش به کار رفته در این پژوهش، تحلیل پیوندهاست که یکی از روش های وب سنجی است. جامعه پژوهش حاضر، 43 وب سایت دانشگاه های تحت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است که در «فهرست 100 سازمان برتر ایران در پایگاه «Web of Science (WOS)» آمده اند. این وب سایتها در یک دوره زمانی یک ماهه با استفاده از موتور کاوش آلتاویستا بازیابی و به منظور تحلیل پیوندهای آنها بر روی رایانه شخصی بارگذاری گردید. پیوندهای دریافتی، پیوندهای کل، خودپیوندی ها، هم پیوندی ها و میان پیوندی های این وب سایتها به منظور تعیین میزان رویت، تاثیرگذاری و همکاری آنها در سطح ملی و بین المللی در محیط وب، تحلیل گردید. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از نرم افزار Excel و بخش دسته بندی خوشه ایو تحلیل چند متغیره نرم افزار SPSS نسخه 16 استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد وب سایتهای دانشگاه های صنعتی شریف، تهران، علم و صنعت ایران، امیرکبیر، فردوسی مشهد و دیگر دانشگاه های مستقر در شهرهای بزرگ و دانشگاه های رتبه برتر از نظر تعداد مقاله های ISI، در مقیاسهای وب سنجی این پژوهش رتبه های برتر را کسب کرده اند که در مورد ضریبهای تاثیرگذاری وب، این نتیجه کاملا برعکس است. همچنین، تفاوت بسیار کمی از نظر مقادیر عوامل تاثیرگذاری و داده های پیوندی وب سایتها در بین موتورهای کاوش آلتاویستا، آل دوب و یاهو دیده شد. بررسی الگوی پیوند وب سایتها از نظر نوع سایت نشان داد دامنه های ir، ac.ir و com بیشترین میزان پیوند را به وب سایتهای دانشگاهی ایران داشته اند. دسته بندی خوشه ای، وب سایتهای دانشگاهی را در 5 خوشه و تحلیل متغیره در 4 دسته به صورت هم پیوند نشان داد. نتایج نشان داد تعداد صفحه های وب سایت، تعداد صفحه های PDF با محتوای علمی و تعداد مقاله های ISI و بعضی از عوامل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زبانی، اقتصادی، پژوهشی و... می تواند بر میزان رویت وب سایتهای دانشگاهی ایران در وب تاثیرگذار باشد.

رتبه بندی وبومتریک متشکل از یک پایگاه داده شامل پانزده هزار دانشگاه و بیش از پنج هزار مرکز تحقیقاتی است. چهار هزار دانشگاه اول در رتبه بندی مشخص شده و دانشگاه های دیگر نیز در رتبه بندی های محلی و جزئی تر آمده است. در این روش رتبه بندی موسسات آموزش عالی و مراکز تحقیقاتی کشورهای در حال توسعه، با قرار دادن دستاوردهای علمی خود بر روی اینترنت، می توانند وضعیت بهتری پیدا کنند، زیرا ممکن است نسبت به دانشگاه های تراز اول دنیا بسیار فاصله داشته باشند. شاخصهای وبومتریک به این دلیل به وجود آمده اند که میزان توجه موسسه ها را به نشر اینترنتی نشان دهند. بنابراین، دانشگاه های با کیفیت آموزشی بالا ممکن است به دلیل تمایل نداشتن به سیاستهای انتشار اینترنتی، رتبه مورد انتظار خود را در این نوع رتبه بندی، به دست نیاورند. هدف پژهش حاضر، رتبه بندی شاخصهای مقیاس وبومتریک در دانشگاه های تهران، اصفهان، تربیت مدرس، الزهرا، مازندران، گیلان، یزد، اراک و رازی است. برای انجام این پژوهش توصیفی، مقطعی و کاربردی از پرسشنامه استفاده شد که پس از سنجش روایی و پایایی بر اساس نمونه گیری طبقه بندی شده، سهمیه ای بین 355 نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه های منتخب یاد شده توزیع گردید. داده های پژوهش با استفاده از نرم افزار SPSS16 تجزیه و تحلیل شده است.

افزایش روزافزون هزینه نشریه های چاپی از یک سو، لزوم دسترسی به موقع به آنها، و تکمیل آرشیو نشریه ها از سوی دیگر، کتابخانه ها را به سمت انتخاب کارگزاری سوق می دهد که بتواند نشریه ها را در کوتاه ترین زمان ممکن و با قیمت مناسب تهیه کند. انتخاب کارگزار مناسب، چالشی است که بسیاری از کتابخانه ها با آن روبرو هستند. هدف پژوهش حاضر، بررسی عملکرد کارگزاران نشریه های ادواری چاپی لاتین در سطح کشور از دیدگاه کارشناسان سفارشهای کتابخانه های دانشگاهی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، براساس ملاکهای کیفیت خدمات، میزان انعطاف پذیری، سرعت عمل و توانایی کارگزاران در تهیه نشریه هاست. پژوهش حاضر به روش پیمایشی بوده و گردآوری داده ها به کمک پرسشنامه صورت گرفته است. تجزیه و تحلیل داده ها به شیوه توصیفی و تحلیلی و به کمک بسته نرم افزاری علوم اجتماعی (SPSS) انجام شد. نتایج حاصل نشان داد کارگزاران به لحاظ ملاکهای مورد بررسی اختلاف معنا داری با هم دارند و در چند گروه مختلف قرار گرفتند.

از دهه 1960، فناوری های اطلاعاتی بتدریج کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی را به طور گسترده ای تحت تاثیر قرار داد تا جایی که شکل و نحوه ارائه خدمات کتابخانه ها را به سمت روش های جایگزین و خود خدمت رهنمون ساخت. فناوری های وب پایه جدیدترین مجرای ارائه خدمات در کتابخانه ها بویژه کتابخانه های دانشگاهی شمرده می شود که شامل خدمات متنوعی از قبیل پایگاه های دسترسی به مجله ها، فهرست پیوسته، منابع اطلاعاتی، خدمات مرجع الکترونیکی و... است. در حال حاضر، بسیاری از کتابخانه های دانشگاهی این خدمات را برای کاربران خود مهیا می سازند، لیکن تا زمانی که کاربران این گونه خدمات را نپذیرند، کتابخانه ها نمی توانند به هدفهای خود از طراحی و هزینه کرد این فناوری ها و نتایج گسترده و مفید آن دست یابند. مقاله حاضر می کوشد با رویکردی متن پژوهانه با بررسی متون مرتبط پژوهشی و مروری، نظریه های پذیرش فناوری قابل کاربرد برای ارزیابی خدمات الکترونیکی در کتابخانه ها را شناسایی و تحلیل کند، با این امید که ابزارهای سودمندی برای مطالعه میزان پذیرش نظام های فناورانه و پیش بینی رفتار کاربران کتابخانه ها در اختیار پژوهشگران قرار گیرد. انتظار می رود بتوان با استفاده از تحلیل ارائه شده، زمینه مطالعاتی و پژوهشی گسترده تری را برای انجام کارهای تحقیقاتی جدی تر فراهم ساخت.

نتایج تحقیقات پیشین پژوهشگران حاضر بر روی ویژگی های محتوایی (پشوتنی زاده، 1388) و ساختاری مهم برای قرارگیری در وب سایت مخصوص نوجوانان 1214 ساله ایرانی (پشوتنی زاده، 1386) نشان داد از نظر نوجوانان 1214 ساله و صاحب نظران ایرانی، 53 ویژگی محتوایی و 27 ویژگی ساختاری برای قرارگرفتن در وب سایت مخصوص نوجوانان 1214 ساله ایرانی مهم ارزیابی شده اند. با مشخص شدن این ویژگی ها، اکنون سوال دیگری مطرح می شود و آن این است که «الگوی بهینه برای طراحی وب سایتی مخصوص نوجوانان 1214 ساله ایرانی کدام است؟» برای پاسخ به این پرسش، در پژوهش حاضر 5 مرحله مختلف طی و در نهایت تصویر پیشنهادی این وب-سایت به نمایش گذاشته شده است.

ملزومات کارکردی داده های مستند (فراد) الگوی مفهومی رابطه، موجودیتی است که توسط ایفلا به وجود آمد تا بین داده های ذخیره شده در پیشینه های مستند کتابخانه با نیازهای کاربران این پیشینه ها پیوند ایجاد کند. این الگو، جزئی از الگوی دیگر ایفلا یعنی ملزومات کاربردی پیشینه های کتابشناختی (FRBR) است. فراد، موجودیتها و توزیعهای خاص مهار مستند در پیشینه ها را به FRBR می افزاید و آن را تکمیل می کند. چارچوب مفهومی و پیش بینی هایی که برای آینده آن صورت گرفته، چهار هدف عمده را برای آن در نظر گرفته است. این چهار هدف عمده که خواسته های کتابداران و کاربران کتابخانه را پوشش می دهند، عبارتند از: یافتن، تشخیص، متن-گذاری و توجیه. هدف اولیه این الگوی مفهومی، تهیه چارچوبی تحلیلی برای بررسی ملزومات کارکردی پیشینه های مستند و اشتراک بین المللی داده های مستند است. به عبارت دیگر، این الگوی مفهومی ایجاد شده تا:• مبنایی روشن و محکم برای پیوند داده های ذخیره شده در پیشینه های مستند با نیازهای کاربران آن پیشینه ها ایجاد کند• به ارزیابی امکان اشتراک بین المللی و استفاده از داده های مستند در درون کتابخانه و خارج از آن کمک نمایددر این پژوهش، ضمن تشریح کامل الگوی فراد، کاربردها و کارکردهای آن در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی بررسی خواهد شد. همچنین، لزوم استفاده از این الگو در ذخیره و بازیابی اطلاعات به منظور افزایش کارایی نظامهای بازیابی اطلاعات تحلیل می شود.

هدف از پژوهش حاضر، تعیین مولفه های اصلی و رئوس مطالب به منظور تدوین خط مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه های مرکزی دانشگاه های دولتی ایران است. نوع پژوهش کیفی- کاربردی، و روش آن پیمایشی است. ابزار پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته ای است که بین مدیران 112 کتابخانه مرکزی وابسته به دانشگاه های دولتی توزیع شده است. یافته ها نشان داد از نظر مدیران مذکور، دست کم وجود 9 عامل در تدوین خط مشی مدیریت منابع الکترونیکی برای کتابخانه های مورد بررسی ضروری است و باید در آن لحاظ شود. این 9 عامل به ترتیب واریانس تبیین شده، عبارتند از: مسائل مربوط به دسترسی، مباحث فنی و تخصصی، نیازسنجی از کاربران، بیان رسالت، هدفها و مسائل مالی، اجرا و بازنگری در خط مشی، مسائل مربوط به دیجیتال سازی، معیارهای انتخاب منابع الکترونیکی، مقدمه و تعریفهای مربوط به انواع منابع الکترونیکی، و نیروی انسانی. از نتایج مهم این پژوهش می توان به روابط درونی بین عوامل نه گانه اشاره کرد که در مدلی عینی این روابط و تاثیرگذاری دو جانبه آنها بر یکدیگر ترسیم شده است. پیشنهاد می شود تهیه-کنندگان خط مشی مدیریت منابع الکترونیکی در تدوین خط مشی به این عوامل و تاثیر و تاثر آنان بر همدیگر به شکل خاص توجه کنند.