فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 175 (1384)

دراین پژوهش پاره ای از اشتراک فکری دو ابر مرد ایران یعنی فردوسی و سعدی مطرح شده است. درمقاله حاضر، جانمایه های حیات و پایداری آدمی و آموزه های آن دو بزرگو ار را درزمینه های واحد به قلم کشیده ایم و شواهد مختلفی از آثارشان با روشی تطبیقی بدست دإده شده است. آنها درعرصه ی بنیان های حیات آدمی درسه محور وظیفه ی انسان نسبت به خدا، تکلیف آدمی درقبال خود و دیگران وبالاخره وظیفه یا نسان درارتباط با جامعه و طبیعت نظری یکسان داشته اند. ازنگاه آنها بلاها و مصائب نتیجه ی کردارهاست و توفیق ها نیز چنین است. رویکرد به پیام ها و ارمغان های آنها ضرورت زمان ماست، چاره آنست که خود را به آنها بسپاریم.

در این گفتار نگارنده بر آن است که پیوند شعرو موسیقی رادر چشم انداز علم عروض و موسیقی کلام بررسی کند و اوزان منتخب عنصری را در ترازوی مضامین شعرش بسنجد و پیامهای شاعرانه او راکه بیانگر دقیقی برای تعیین سبک سخنوری اوست در طیف جاذبه اوزان در مطالعه آورد و نقش بهگزینی الفاظ را در ترکیب کلام وی مورر تحلیل قرار رهد.

فوق عالم مرئی و محسوس (ناسوت)، عالم نامرئی و روحانی (لاهوت) است که دست عقل از دامان آن عالم کوتاه است و ارتباط و اتصال به آن عالم، مخصوص اصفیا و برگزیدگان حق است که انبیا و اولیا نام دارند. انبیا به واسطه عصمت و مقام وحی و رسالتی که دارند و اولیا نیز بنا به جایگاه قدسی و قربی که بر اثر موهبت الهی، تهذیب و ترویض نفس، موت ارادی و اتصال نفس ناطقه انسانی به مبادی اولیه و ارتسام از آنها در نفس انسانی برخوردارند و داشتن ایمان مستحکم و خالصانه، مصداق «الا إن اولیاء الله لاخوف علیهم و لاهم یحزنون» هستند و از آنان به اذن و تایید الهی و اثبات مراتب قرب، اعمال خارق العاده و غیر معهودی- ورای علل و اسباب ظاهری- صادر می شود که معجزه و کرامت نام دارد. در این مقاله، خوارق عادات (معجزات انبیا و کرامات اولیا) از دیدگاه عنقای قاف معرفت- مولوی- در حماسه روحانی بشریت- مثنوی معنوی- مورد بررسی قرار میگیرد.

از قرن هفتم و هشتم (ه.ق) که دوران طلائی غزل فارسی است، شاعری را نمی توان یافت که در سرودن غزل تحت تاثیر آن دوره نبوده باشد. غزل در دوره ی معاصر نیزکم وبیش متاثر از همان دوره است. بررسی غزل های امیر هوشنگ ابتهاج (ه ا. سایه) که از غزل سرایان بنام روزگار ماست از جهت تاثیرپذیری از حافظ موضوع این مقاله است. این بررسی از چند جنبه صورت گرفته است: ا- تاثیر ترکیبات و عبارات حافظ در غزل سایه 2- تاثیر مضامین حافظ در غزل سایه 3- تاثیر ساخت های شعری حافظ در غزل سایه 4- تاثیر غزل حافظ در شعر نیمایی سایه.

در این مقاله موضوع «وصف اطلال و دمن» در شعر فارسی و عربی مورد بحث واقع شده است. پس از ذکر مقدمه ای کوتاه، ابتدا نمونه هائی از شعر عرب دوره جاهلی- مقدمه معلقات سبع- در این زمینه ذکر شده و سپس از شعرای فارسی زبان که اشعاری در این زمینه سروده اند یاد شده است. برجسته ترین شعرای مورد نظر، منوچهری دامغانی، امیر معزی، عبدالواسع جبلی و لامعی گرگانی می باشند. تحلیل برخی از مضامین اشعار شعرای فوق بخش بعدی مقاله را تشکیل می دهد و در پایان، مقایسه ای تطبیقی میان ویژگی های محتوایی اشعار عربی و فارسی مورد بحث در این زمینه صورت گرفته است.

کنایه از رایج ترین ابزارهای بلاغی است که در متون ادبی و هنری به خصوص در آثاری که دارای سبک تعلیمی هستند کاربرد فراوان دارد. در مقاله حاضر نگارنده کوشیده است که قلمرو و جایگاه کنایه را در مثنوی مولانا جلال الدین رومی مورد مطالعه قرار داده و نکات در خور توجه در این زمینه را بیان نماید.
این مقاله صورت اجمالی از یک طرح پژوهشی است، که شامل تمام کنایات دو دفتر مثنوی همراه با توضیح آنهاست.

یکی از موضوعاتی که عرفا بدان بسیار اهمیت داده اند، مقام رضا می باشد. رضا که در لغت به معنی خشنود شدن است، در نزد اهل سلوک لذت بردن در هنگام بلا و شادمانی دل است به جریان قضا و خروج از رضای نفس و آمدن در رضای حق است.
آیات و احادیث فراوانی در باب رضا وجود دارد که اهمیت این موضوع عرفانی را بیان میکند.
امام خمینی (ره) مرتبه اعلای رضا را از اعلا مراتب کمال انسانی و بزرگترین مقامات اهل جذبه و محبت می داند و آن را فوق مقام تسلیم و دون مقام فنا به حساب آورده است. ایشان علم به جمیل بودن حضرت حق، ایمان قلبی، طمانینه نفس و مقام مشاهده را مبادی مقام رضا به حساب آورده و برای صاحبان آن مراتبی را از جمله: رضا به قضا و قدر، رضا به رضای خداوندی و... ذکرکرده است. لذا نهایت کار سالک در آن است که خشنودی خالق را خشنودی خود بداند.

نحوه نگرش صاحبان فکر و اندیشه به شخصیتهای تاریخی، به نوعی نشان دهنده چارچوب تفکر و دستگاه فکری و در واقع بیانگر جنهان بینی و هستی شناسی آنان است. در این مقاله نویسنده، به مقایسه «دیدگاه مو لوی درباره معاویه» با معارف قرآنی و روائی ثبت شده در منابع معتبر و نقد دیدگاه شاعر منظومه بزرگ تصوف در این زمینه می پردازد. البته تفصیل این بحث همراه با مباحث تاریخی بسیار در طرح پژوهشی نگارنده ذیل عنوان «سیمای خلافت اموی در مثنوی» به رشته تحریرکشیده شده و آنچه در این وجیزه امکان عرضه داشته در آن پژوهش مجال ارائه یافته است.

این نوشته کوششی است در نقد و بررسی یکی از حکایات مثنوی مولوی که به نظر نگارنده، شارحان مثنوی، در شرح جزئیات آن، تو جه کافی نداشته اند. مخاطب در این مقال با معنای پیش نهادی نگارنده، در خصوص یک واژه، آشنا می شو د. در صو رت پذ یرش استدلال های مو جو د، چشم انداز تازه ای، در حو زه ی مثنوی پژوهی، باز می گردد که در تفسیر دیگر حکایات مثنوی بی تاثیر نخواهد بود. واژه ی مذکور «کل» است که در بیت زیر آمده است:دید پر روغن دکان و جاش چرب بر سرش زد گشت طوطی کل ز ضرب شارحان مثنوی، واژه فوق را به معنی «کچل» گرفته اند، اما نگارنده در کوششی که در این گزارش به عمل آورده، به این نتیجه رسیده که کل در بیت یاد شده به معنای گنگی و ناتوانی ازگفتار است. این نتیجه در یک فرایند عقلی و نقلی حاصل گشته است.