فصلنامه آیین حکمت
پیاپی 1 (پاییز 1388)

از دیدگاه اکثر فلاسفه اسلامی، منشا همه مفاهیم کلی ماهوی، صورت های جزئی است که از طریق ادراک حصولی یا حضوری به وجود آمده است. وقتی مفهوم کلی را با مفهوم جزئی مقایسه می کنیم، این سوال مطرح می شود که ذهن چگونه از موارد محدود و جزئی به شناخت کلی می رسد؟ دیگراینکه چگونه یک مفهوم که در ابتدا بر بیش از یک فرد صدق نمی کند، در مرحله ادراک عقلی بر بی نهایت افراد صدق می کند؟
فلاسفه اسلامی برای تبیین این مطلب، نظریات مختلفی ارائه کرده اند که دو نظریه معروف در این باب از ابن سینا، فیلسوف شاخص حکمت مشاء و ملاصدرا بنیان گذار حکمت متعالیه، با اقبال و پذیرش بسیاری از فلاسفه دیگر مواجه شده است. در این مقاله، ضمن بررسی دو نظریه فوق، آرای مختلف فلاسفه اسلامی در این باب بررسی می شود.

از اصطلاحات دقیق که در حل برخی مسایل اساسی در فلسفه صدرایی نقش بس مهمی دارد، حیثیت تقییدی است و طرح و بررسی اقسام آن رابطه جواهر و اعراض، صفات وجوبی با ذات واجب، معقولات ثانیه فلسفی با متن وجود، ماهیات با متن وجود و بالاخره شوون متکثره هستی با متن وجود واحد را به روشنی تبیین می کند. این نوشته در صدد تبیین حیقیت تقییدی و اقسام چندگانه آن است.

رویکرد اشاعره نسبت به مساله شرور، نیست انگارانه و رویکرد متکلمان معتزلی شیعی پیش از خواجه نصیر، هستی انگارانه بوده است؛ اما پس از وی، دیدگاه آنان متفاوت بوده است. از میان فیلسوفان، فارابی نخستین کسی است که به این مساله پرداخته، میان شرور طبیعی و ارادی تفاوت گذاشته است. پس از او ابن سینا با نگاه نیستی انگارانه بصورت مفصل با تشقیق شقوق و بیان احکام هر کدام بصورت جداگانه به این مساله پرداخته است. بعد از وی، بیشتر فیلسوفان متاثر از وی بوده اند؛ البته ملاصدرا در مفاتیح الغیب، دیدگاه نیستی-انگارانه فیلسوفان را به چالش کشیده، دیدگاه عرفا را برگزیده است.

مطالب مقاله شرح مختصری از «فص حکمه نفسیه فی کلمه یونسیه» است که همگام با فص هجدهم از فصوص الحکم ابن عربی و شرح قیصری بر آن پیش می رود. در این فص به کرامت نفس انسانی و منافات نداشتن کرامت انسان با مرگ سخن به میان می آید، مباحثی که به تناسب در طی مقاله مطرح می شوند، عبارتنداز: حقیقت مرگ، بدن برزخی، خلود در نار و انقطاع عذاب، حقیقت و مراتب ذکر و نقش آن در تداوم حیات و بقای عالم، چگونگی تجلیات مختلف امر واحد الاهی برای بینندگان گوناگون، تاثیری که استعدادها و ظرفیت های معرفتی و جهان بینی ها برای چگونگی ظهور حق در عالم و یا شهود عالم در مرآت حق دارند. مساله اخیر نوع خاصی از هرمنوتیک را که مختص به نگاه معنوی و دینی اسلام به هستی است بیان می دارد.

منطق دانان برای مقدمات برهان علاوه بر یقینی بودن، شش شرط دیگر ذکر کرده اند. پرسشی که در این تحقیق بدان پاسخ داده می شود، این است که چرا منطق دانان علاوه بر یقینی بودن مقدمات، شروط دیگری را مطرح کرده اند. آیا آنان در افزودن این شرایط درصدد تحقق برهان بودن هر برهانی بوده اند یا اهداف دیگری را در نظر داشته اند؟ به نظر می رسد منطق دانان در بیان این شرایط، چند هدف متفاوت را تعقیب می نموده اند. برخی از آن ها برای محقق ساختن برهان ها و برخی دیگر برای محقق ساختن مسائل برهانی در یک علم برهانی بوده است.

پرسش اصلی این پژوهش آن است که تقریر علامه طباطبایی از برهان صدیقین چیست و او چگونه وجود واجب تعالی را اثبات می کند؟ نویسنده تلاش کرده ابتدا با اشاره به راه های رسیدن به خدا، تعریفی اجمالی از برهان صدیقین ارائه دهد. سپس با تمرکز بر تقریر علامه طباطبایی از این برهان، آن را تبیین کند و نقاط قوت آن را بر شمارد. در پایان نیز برخی از انتقادهایی که ممکن است بر این برهان وارد گردد و پاسخ آنها ذکر شده است. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی عقلی است. بر پایه این روش، همه مقدماتی که در شکل گیری تقریر علامه طباطبایی نقش داشته اند خواه مقدمات نمایان و خواه مقدمات پنهان به صورت صریح ذکر می شود.

در این مقاله، معانی مختلف نفس الامر و دیدگاه های مطرح درباره آن، نقد و بررسی شده است. نظر نهایی این است که نفس الامر مساوی با واقع قضایاست و واقع قضایا به حسب گزارش و حکایات آنها متفاوت و متناسب با آنهاست. قضایای وجودی، گزارشگر و حاکی از ثبوت و وجود، نفس الامر متناسب با خود دارند که واقع آنها ثبوتی و وجودی است و قضایای سالبه، عدمی و گزارشگر از عدم و محال، واقع و نفس الامر متناسب با خود را دارند که همان عدم، عدمی و محال است و هیچ ضرورتی ندارد که نفس الامر را مساوی با ثبوت و یا وجود قلمداد کنیم تا در قضایای عدمی دچار محذور بشویم و نه تنها ضرورتی ندارد، لوازم باطلی به دنبال دارد که در مقاله بدان اشاره می شود.