دوماهنامه ایراس
پیاپی 35 (مهر و آبان 1390)

روابط ایران و روسیه برای هر دو کشور از اهمیت به سزایی برخوردار است و شامل محورهایی چون همکاری های اقتصادی، همکاری های تکنولوژیکی از جمله انرژی هسته ای، صنعت هواپیمایی و تسلیحات نظامی و همچنین، همکاری در حوزه دریای خزر می باشد. این همکاری ها علاوه بر همسویی سیاست خارجی دو کشور در مخالفت با حضور آمریکا در مناطق پیرامونی، فرصت مناسبی برای گسترش روابط نیز به وجود آورده است.
از این رو با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش بر آن است که به بررسی عوامل موثر به روابط ایران و روسیه بپردازد. آنچه به عنوان سوال اصلی در این پژوهش مطرح می شود، این است که چه متغیرهایی بر روابط ایران و روسیه تاثیرگذار بوده اند؟ برای روشن شدن سوال اصلی، سه فرضیه بیان شده است که عبارتند از:1. تداوم رقابت روسیه با غرب به عنوان یک متغیر جهانی مساعد بر روابط ایران و روسیه اثر گذار بوده است.
2. تعیین رژیم حقوقی دریای خزر به عنوان یک متغیر منطقه ای بر روابط ایران و روسیه اثر گذار بوده است.
3. دستیابی به منافع ملی و نیازهای علمی – فنی از جمله متغیرهای مهم داخلی موثر بر روابط ایران و روسیه بوده است.
این پژوهش به روش تحلیلی توصیفی صورت گرفته و به شیوه تحلیلی سه سطحی مولفه های اثر گذار سه گانه داخلی، منطقه ای و جهانی را بررسی کرده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که روابط ایران و روسیه در طول تاریخ دارای فراز ونشیب های فراوانی بوده، اما در دوران اخیر با ملاک قرار دادن رهایی از فشار سیاست ایران ستیزی به هدایت آمریکا و انزواشکنی و دستیابی به منافع ملی و مواضع همسوی دو کشور در مخالفت با حضور آمریکا در منطقه، این روابط درمسیر گسترش قرار گرفته است.

ساخت فضای نظام بین الملل که هنوز بسیاری آن را آنارشیک می دانند و قانون نانوشته رفتار واحدها بر آن تاثیر گذاشته و از آن تاثیر می پذیرد، به گونه ای عمل می کند که هر دولتی در صورت پس روی، تاوان رفتارهای نادرست خود را می دهد و دولتی که رو به جلو گام می گذارد، مزد هوشمندی و قدم گذاشتن در مسیر درست نظام بین الملل را دریافت می کند. در چنین فضایی کشورهای برتر با تعریف انعطاف پذیراستراتژی ها و تاکتیک های رفتاری برای دهه های آینده، نه تنها شخصیت بین المللی مشخصی از خود به نمایش گذاشته و با بازخوانی و رفتارسنجی رفتارهای طرف های مقابل، بهترین رفتار را از خود بروز می دهند؛ بلکه در این راه بر جهت گیری های واحدهای دیگر تاثیر گذاشته و به طور نسبی فرمان رهبری جهان را به دست گرفته و آن را به همان سمتی که منافعشان تامین می شود، هدایت می کنند. در حال حاضر کشورهای غربی که در متن سیاست بین الملل قرار دارند، چنین نقشی را بازی می کنند که ایالات متحده آمریکا در راس همه آنها قرار دارد. اما آیا این نقش به کشورهای غیرغربی هم سپرده می شود؟ آیا روسیه توان انجام چنین کاری را دارد؟ یا اینکه مسکو در مواقع بحرانی و زمانی که مناسبات اولیه و سنتی منطقه ای یا بین المللی به هم می ریزد، می تواند همانند آمریکا با مدیریت بحران، منافعش را حفظ و حتی افزایش دهد. بازیگری و بازیگردانی صحیح در چنین مواقع بحرانی است که رهبران کوچک و بزرگ آینده جهان را تعیین می کند. نوع ورود آمریکا به تحولات بین المللی پس از یک قرن سکوت که با جنگ های اول و دوم جهانی همراه بود، باعث شد که این کشور ابتدا اروپا و پنجاه سال بعد شوروی را از پیش رو بردارد و خود را به عنوان مرد شماره یک جهان معرفی کند. چنین رفتارهایی که گاهی اوقات در فضای کلان بین المللی و برخی مواقع در فضای خرد بین المللی انجام می شود، تاثیر بی نظیری در آینده سیاست یک ملت دارد.

ایالات متحده آمریکا و جمهوری فدراتیو روسیه در راستای تعقیب اهداف هژمونی جویانه خود و رسیدن به جایگاه هژمون برتر بین المللی همواره در تلاش برای افزایش توان اقتصادی و گسترش نفوذ خود در مناطق مهم و راهبردی جهان بوده اند. در این بین دریای خزر با قرار داشتن در قلب منطقه اوراسیا و قفقاز و دارا بودن پتانسیل های هیدروکربنی از این قاعده مستثنی نبوده و به خصوص طی سال های اخیر محل کشمکش قدرت های بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای به ویژه روسیه و آمریکا بوده است. این دو کشور در تلاش برای تقویت توان اقتصادی و جایگاه راهبردی خود و دستیابی به جایگاه هژمون برتر منطقه ای و بین المللی، گاه به کمک راهبردهای اقتصادی و مالی و گاه سیاسی و نظامی اقدام به اثر گزاری در روند تعیین رژیم حقوقی دریای خزر در جهت منافع و اهداف خود نموده اندکه مقاله حاضر به بررسی آن می پردازد.

روسیه پهناورترین کشور جهان است که در شمال اوراسیا قرار دارد. این کشور در آسیای شمالی و اروپای خاوری واقع است و با اقیانوس آرام شمالی و اقیانوس منجمد شمالی و نیز با دریای خزر، دریای سیاه، و دریای بالتیک مرز آبی دارد. روسیه با 14 کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی دارد و با کشورهای پیرامون دریای برینگ، دریای ژاپن، دریای خزر، دریای سیاه، و دریای بالتیک ارتباط دریایی دارد. پهناوری روسیه دو برابر مساحت کانادا یا چین یا ایالات متحده آمریکا است. این کشور در عرض های بالای جغرافیایی واقع شده است و بیشتر مناطق کشور سردسیر است. به همین دلیل بیشتر مناطق این کشور (به ویژه سرزمین بزرگ سیبری) خالی از سکنه هستند و کشاورزی در این مناطق میسر نیست.
با توجه به ویژگی های فوق شناخت مواضع راهبردی روسیه برای کشورهای دیگر علی الخصوص کشورهای همسایه از جمله ایران جهت رفع ابهامات بین المللی بسیار حائز اهمیت می باشد. ایران به عنوان یکی از طرف های معادلات بین المللی روسیه، نقش راهبردی خاصی را در برقراری ارتباط بین عناصر این معادله دارد. لذا می بایست با شناخت همه جانبه این معادله و ارتباط شاخصه های آن با معادلات بین المللی، مواضع راهبردی خود را در تقابل با راهبردهای احتمالی روسیه پایه گذاری نماید.

جمعیت روسیه به شدت در حال کاهش است. سرشماری سال 2010، جمعیت روسیه را یکصد و چهل و یک میلیون و دویست هزار نفر اعلام کرده است، در حالی که جمعیت آن در سال1991(زمان فروپاشی شوروی) یکصد و چهل و هشت میلیون و سیصد هزار نفر و در سال 2002، یکصد و چهل و پنج میلیون و دویست هزار نفر بوده است. طبق پیش بینی رسمی سازمان جمعیت شناسی، تا سال 2030 میلادی در روسیه تنها یکصد و بیست میلیون نفر زندگی خواهند کرد، لذا دولت روسیه راهکارهایی را برای جلوگیری از این بحران جستجو می کند. در این راستا بحث همه جانبه درباره مبانی وجودی، ویژگی های ساختاری و راه های توسعه خانواده، دعوت به «احیای سنت ها» و «سالم سازی اخلاقی» از اهمیت بالایی برخوردار اند.

هفتاد سال حکومت شوروی و بسته نگه داشتن درهای کشور به روی میهمانانی که از نظر شوروی ناخوانده تلقی می شدند، باعث شد که بسیاری از اشخاص و چهره های این کشور برای سایرین ناشناخته باقی بمانند. با وجود اینکه از زمان فروپاشی شوروی 20 سال می گذرد، هنوز هم زوایایی در زندگی سیاسی و اجتماعی این کشور وجود دارد که ناشناخته باقی مانده است. اگر در میان قفسه های کتابفروشی های بزرگ مسکو قدم بزنیم، با چهره ها و اسامی مختلفی روبرو می شویم که شاید هیچ گاه در ایران حتی از دور نامشان را هم نشنیده باشیم. در این کشور اشخاصی قدم به عرضه ظهور گذاشته اند که تاثیرشان بر جریانات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کم نبوده، اما شاید قراردادن ذره بین سیاست بر جریانات و تحولات این کشور، مانع از دیدن کسانی شده است که در عرصه فرهنگی فعالیت کرده اند. امروز کتابخانه های ایران پر شده از کتاب هایی که به بررسی روند سیاسی در شوروی، عوامل موثر در فروپاشی، ظهور مسایل جدید در روسیه ی امروز، تاثیرات غرب بر روسیه، روابط سیاسی ایران و روسیه و... می پردازند؛ اما با وجود انتشاراتی محدود در خصوص جریانات فرهنگی که مسلما نمی توان آن را حلقه ای جدا از زنجیر به هم تنیده ی سیاست و اقتصاد دانست، حق مطلب هنوز ادا نشده است. از این رو به مناسبت یکصدمین سالگرد تولد کاترین فورتسوا، وزیر فرهنگ دوره ی شوروی، در ادامه نگاهی به زندگی و فعالیت های وی خواهیم داشت.

کتاب فرهنگ نیلگون در سرزمین روس در سه فصل تدوین شده است. در پیش گفتار کتاب، مهدی سنایی رایزن فرهنگی سابق ایران در روسیه به اهمیت و نقش فرهنگ در روابط بین المللی و دوره جدید فعالیت های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور اشاره کرده است. سپس نویسنده اطلاعات کلی راجع به کشور روسیه ارائه کرده و پاره ای از ویژگی های جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی روسیه را بیان نموده است. همچنین شهرهای مهم و نقاط دیدنی این کشور معرفی شده است. در بخش بعدی به تشریح سیاست فرهنگی روسیه در دوره اتحاد جماهیر شوروی به عنوان بخشی از سیاست ایدئولوژیکی مارکسیسم لنینیسم و دوره پس از فروپاشی پرداخته شده و به نکاتی مانند دستورالعمل ها، الگوها و اولویت های سیاست فرهنگی، ابزارهای آن، برنامه ریزی ها، توسعه فرهنگی، اقلیت های فرهنگی و حقوق آنها، اصول و حقوق فرهنگی کشور، قوانین فرهنگی، میراث فرهنگی، سرانه هزینه های فرهنگی، قانون گذاری و امتیازات ویژه هنرمندان وحضور مردم در اماکن فرهنگی اشاره شده است.