فصلنامه معماری و فرهنگ
پیاپی 47 (بهار 1391)

با شکل گرفتن اولین شهرها و احداث نخستین خیابان ها، الگوسازی بر اساس آنچه پیش تر در شهرهای مغرب زمین به وجود آمده بود، مدنظرقرار گرفت، از این رو برخی از خیابان های اولیه در شهرهای ایران با عرض خوب و فضاسازی های مناسب شکل گرفتند. اما این الگوپذیری به مرور زمان رنگ باخت و روند توسعه شهری به گونه ای بود که امکان هرگونه دقت و ظرافت مهندسی برای پیش بینی نیازهای آینده را دشوار می ساخت.نوشته حاضر به همین فرایند اشاره دارد، سرنوشتی که برای سیمای خیابان در شهرهای ایران رقم زده شد.

در طول تاریخ معاصر از قاجار تا به امروز دوره پهلوی یکی از مهم ترین دوران در زمینه معماری و شهرسازی به شمار می رود. اگر تغییرات فاحش چند دهه اخیر را نادیده بگیریم، در دو دهه نخست قرن حاضر تحولات و دگرگونی های بنیادی در کشور چنان با سرعت و جهش سریعی انجام شده که در طول تاریخ چند هزاره معماری ایران سابقه نداشته است.
با ظهور شهرسازی نو در ایران و دگرگونی های بنیادین در بافت شهر، خیابان به عنوان یکی از مظاهر اصلی این تغییرات، اثرات خود را در شهرهای گوناگون به خصوص تهران نشان داد. برای فراهم کردن بستری که به اتکای آن بتوان این تغییرات را تحلیل و نقد کرد، شهر آمل انتخاب شد و این تغییر نگرش در بررسی شهر آمل صورت گرفت. آمل از جمله شهر هایی است که در دوران پهلوی، دستخوش تحول شده است. از نخستین و شاخص ترین خیابان های این شهر، خیابان شهید بهشتی است که به پیشینه احداث دوره پهلوی باز می گردد و این مقاله سعی بر شناخت، بررسی و تحلیل این خیابان دارد.
روش تحقیق این نوشتار، توصیفی و تحلیلی است و از شناخت معماری دوره پهلوی آغاز شده و در ادامه به بررسی شهرسازی و خیابان های آن دوره پرداخته شده و در نهایت مصادیق اصول آن در شهر آمل ارائه شده است. نتیجه این رویکرد تحلیلی حکایت از آن دارد که برخی از ویژگی های مربوط به دوره پهلوی اول در طراحی خیابان شهید بهشتی به کار رفته است، اما با توجه به عناصر طبیعی موجود در شهر از جهاتی دارای ویژگی های متفاوت از شهرهای دیگر در این دوره بوده است.

شهر اردبیل از بسیاری جهات، دربرگیرنده میراث های فرهنگی و تاریخی قابل توجه است. خاستگاه سلسله صفویه، در عین حال بیش از بسیاری از شهرهای ایران، سیمای شهری یافت و به همین دلیل از جلوه گاه های مهم و چشمگیر معماری ایرانی اسلامی است. اما بافت زیبای قدیمی اردبیل، در دورانی که اولین خیابان های شهری تحت تاثیر تجدد، در ایران شکل می گرفت، کم و بیش مغلوب فضاسازی های جدید می شد که اگر چه نیازهای تازه ای را توجیه می کرد اما با ساختار زیبا و ارزشمند معماری قدیمی اردبیل در تضاد بود. مقاله ای که پیش رو دارید، به چگونگی احداث اولین خیابان در اردبیل و تحولات پیرامونی آن می پردازد.

خیابان شاهپور اولین خیابانی است که در دوره پهلوی اول در شهر بابل احداث شد. تا پیش از آن بابل یا همان بارفروش صفوی و قاجاری رشدی کند و خودانگیخته را بر پایه نیازهای فیزیکی اهالی و با توجه به عوارض طبیعی موجود طی می کرد. در این دوره، شهر بابل همچون بسیاری از شهرهای بزرگ و کوچک ایران در معرض تغییرات کمی و کیفی و اجرای برنامه ریزی های شهری و تغییرات فرهنگی اجتماعی و اقتصادی قرار گرفت.
محور مستقیم و اتومبیل رو شاهپور، بناهای اداری حکومتی تازه تاسیس همچون بلدیه، شهربانی و بانک ملی را در خود جای می داد. هدف این مقاله، شناخت اهداف و ویژگی های کالبدی خیابان شاهپور است و از آن جا که هویت کالبدی آن وابسته به ساختمان هایی است که نماهای جانبی آن را شکل داده اند، این بناهای دوره پهلوی اول هم به اجمال بررسی شده اند.
با توجه به تخریب برخی از بناها و تغییر پاره ای دیگر، در این مقاله به کمک معدود اسناد و مدارک موجود به صورت توصیفی به معرفی ساختار خیابان و تحلیل ویژگی های آن پرداخته شده است. یادآوری این نکته ضروری است که احداث خیابان در حاشیه بافت اصلی و متراکم شهر و عدم تخریب و از هم پاشیدن بافت یک دست محله های قدیمی از ویژگی های جالب اولین خیابان دوره پهلوی در بابل است. تاثیرات این خیابان کشی بر مجموعه ساختار شهر کهن را در بخش نتیجه گیری می خوانید.

اگر نقشه امروز بوشهر را نگاه کنید، شهر را دو پارچه می بینید. بخشی در شمال و بخشی در جنوب. بخش شمالی همان است که از دوره نادری به بعد شکل گرفته و قرار بود پایگاه نیروی دریایی ایران شود، و امروز مردم بوشهر «شهر» می نامندش. اما بخش جنوبی، داستانی دیرین دارد و از نخستین قرارگاه های زیستی بوشهر، به نام ریشهر، تا محله های کنونی بهمنی و امام زاده را در برمی گیرد و عموما، «بهمنی» نامیده می شود.
این بخش از شهر شامل ریشهر، امام زاده، اندربندر، تل پی تل، بهمنی، دواس، تنگستان و چند محله کوچک است. این ناحیه بسیار قدیمی تر از بخش شمالی بوشهر است که ما در ادبیات معماری آن را به نام «شهر تاریخی» بوشهر می شناسیم. بین این دو بخش شمال و جنوب بوشهر را، در حال حاضر، پادگان ها و فضاهای نظامی گرفته که حدود سه چهارم مساحت عمومی شهر را تشکیل می دهند.
برخلاف تصور اولیه و عام، که نخستین خیابان بوشهر را خیابانی می داند که در سال های نخست چهل بافت تاریخی را دوشقه کرد و «ششم بهمن» نامیده شد (انقلاب کنونی)، داستان نخستین خیابان بوشهر، بیانگر چگونگی ارتباط این دو بخش باهم است.

بیرجند مانند هر شهر دیگری در طول حیات خود فراز و نشیب ها و تغییرات چشمگیری را شاهد بوده است، از قصبه ای کوچک در ایالت قهستان تا مرکزیت ایالت از دوران صفویه به بعد. تحولات سیاسی دوران تیموری و صفوی، اقدامات خاندان خزیمه به عنوان حاکم این منطقه در آن دوره، در کنار موقعیت استراتژیک این شهر در شرق کشور و نقش آن در جنگ های جهانی اول و دوم، توجهات بسیاری را به این شهر جلب کرد و زمینه ساز تغییر و توسعه کالبدی شهر بیرجند شد. در دوران قاجار و پهلوی، با احداث خیابان های حکیم نزاری و شهید منتظری به صورت دو محور عمود برهم و استقرار بناهای اداری و عمومی با الگوی برونگرای اروپایی در دو طرف این خیابان ها، نطفه شکل گیری شهرسازی معاصر بیرجند شکل گرفت.

آنچه به عنوان انواع فضاهای شهری در عرصه های عمومی شهرها وجود دارد به پنج دسته کلی ورودی، میدان(گره)، مسیر، کناره و پله تقسیم بندی می شود که خیابان های شهری به عنوان یکی از مهم ترین بخش های شهر محسوب می شوند. کلان شهر تبریز به عنوان یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی ایران، دارای اماکن و فضاهای شهری با ارزش و قدمت بسیار است. خیابان تربیت تبریز و محور پیاده آن در قلب شهر تبریز و درون بافت تاریخی شهر قرار دارد و به عنوان یک فضای شهری، از قدمت و شهرت زیادی برخوردار است. این مقاله با هدف معرفی خیابان تربیت تبریز که امروزه به عنوان یک پیاده راه شهری مهم ایفای نقش می کند، در کنار توجه به ویژگی های کالبدی، بصری و کارکرد محوری آن در بافت تاریخی شهر تبریز، به نگارش درآمده است.

کهن شهر خمین از تاریخی طولانی برخوردار است. موقعیت ویژه جغرافیایی این شهر از یک سو آن را در مسیر یکی از گذرگاه های مهم ایران قرارداده و از سوی دیگر، همواره در معرض تهاجم و دست اندازی لشگریان گوناگون بوده است. با همه اینها، شهر قدیمی خمین، مثل همه شهرهای ایران در مقطعی از تاریخ، در کسوت شهرهای جدید درآمد و دارای یک خیابان اصلی شد. نحوه شکل گیری و تحولات این خیابان که در واقع در همان مسیر گذرگاه تاریخی پیشین احداث شده، موضوع مورد بحث در مقاله حاضر است.

ساخت قدیمی ترین خیابان در شهر رشت مربوط به دوره پهلوی اول است که پس از اخراج بلشویک ها و تصرف شهر که همراه با فراهم شدن آسیب هایی برای شهر و مردم آن بود، آغاز شد. طراحی و ساخت خیابان موسوم به پهلوی که همزمان با طراحی و ساخت بنای بلدیه شهر رشت بود، به سبب هزینه بسیار و مشکلات دیگر موجب نارضایتی مردم شد، سرتیپ محمدحسین آیرم که فرمانده تیپ مستقل شمال به عنوان حکمران نظامی گیلان بود، تنها توانست با برقراری حکومت نظامی این اقدام را انجام دهد. به نظر می رسد ساخت این خیابان به تقلید از طرح های شهری دوره رنسانس و هم چنین خیابانی در سنت پطرز بورگ روسیه بوده است.

یافتن هویت ملی و ریشه های پیوند تاریخی یک ملت با رهیابی به شالوده پیروزی ها و شکست های یک جامعه، آگاهی به اسباب تاریخی توسعه و مستنداتی از این دست، تنها از طریق پژوهش های تاریخی و فرهنگی و حصول معرفت ملی پیشینه یک ملت میسر است. ملتی که تاریخ خود را نشناسد ناگزیر از تکرار آزموده هاست. چنین ملتی پیاپی در گرداب خطاها غلتیده و طبعا فرصت بهره وری از شناخت گذشته را نخواهد یافت.
شهر زنجان علی رغم دارا بودن قدمت تاریخی هم سنگ با شهر های شناخته شده، فاقد پیشینه مدون تاریخی است. موضوع مطالعه در ارتباط با این شهر تقریبا بکر و انجام مطالعات علمی و پیوسته بسیار اندک بوده است. با وجود قدمت سه هزار ساله، آثار فعلی و بافت شهری آن جدید بوده و از دوران صفویه تکوین و توسعه پیدا کرده است.
روند شکل گیری شهر زنجان و شاخص های گسترش آن متاثر از عواملی چون بافت تاریخی، وجود آثار باستانی و اقلیم جغرافیایی بوده که به عنوان مولفه های انحصاری دخیل در تمامی برنامه ریزی ها و تصمیمات شهری قدرت انتخاب راهکارهای مختلف را محدود می ساخته است. ایجاد محورهای ارتباطی و احداث خیابان های شهری از جمله عواملی است که در الگودهی به کالبد شهری زنجان نقش مهمی داشته است.
اگرچه اهمیت خیابان در طراحی شهری به طور فزاینده ای مورد توجه قرار گرفته است اما خیابان ها اغلب بدون چارچوب مفهومی واضح و استواری به نظر می رسند. در نگاه اول آنچه از نام خیابان در ذهن تداعی می شود همان نقش بارز تردد و جابه جایی یا یک راه عبوری است. درحالی که خیابان به عنوان یکی از عناصر مهم شکل دهنده فرم اصلی شهر، نماد فرهنگی و اجتماعی و برقرار کننده ارتباط فضایی و اتصال فعالیت های شهری بوده و همواره مورد توجه شهر سازان و برنامه ریزان شهری قرار داشته اند.
در این مقاله سعی بر آن است که ضمن بررسی روند شکل گیری و گسترش شهر تاریخی زنجان، نحوه ایجاد محورهای ارتباطی شهر، پیرامون بافت تاریخی آن مورد بررسی قرار گیرد. احداث اولین خیابان های شهری و معیارهای انتخاب موقعیت های آنها از جمله نکاتی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند.

خیابان امام خمینی سمنان از جمله خیابان هایی است که در دوران حکومت پهلوی احداث شده است. هدف از این مقاله، شناخت و معرفی بافت تاریخی سمنان قبل از احداث این خیابان و بررسی تاثیرات آن بر بافت کهن این شهر قدیمی است. روش تحقیق، کتابخانه ای است وگردآوری مطالب به صورت اسنادی و بر اساس گزارش های منتشر شده توسط سازمان میراث فرهنگی کشور و کتاب های مرتبط با موضوع انجام گرفته است و برخی تصاویر نیز به صورت میدانی توسط شرکت مهندسی اردیبهشت مهرازان تهیه شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که احداث خیابان امام با وجود بدنه های تجاری خدماتی سبب کم رنگ شدن نقش بازارها در این بافت نشده و هم چنان بازار به عنوان محور اصلی فعالیت های اقتصادی اجتماعی به شمار می رود. از این رو نقش این خیابان در بافت شهری تنها برای دسترسی است.

یک تک بنا، معماری را به وجود می آورد، درست همانند یک فرد که وجود او در جامعه لازم و ضروری است. ولی تجمع افراد است که جامعه را می سازد و جامعه است که می تواند صاحب رای و نظر باشد. بنابراین شهر نیز به مثابه یک جامعه از مجموع تک بناها به وجود آمده که باید بتواند هویت خویش را به نمایش بگذارد. لزوم شناخت تاریخی و نیز موقعیت معاصر معماری و شهرسازی و آنچه بر آنها رفته است، برای شناخت پیشینه و سیر تحول یک شهر ضروری است.
خیابان زند شیراز نه به عنوان قدیمی ترین خیابان ساخته شده که شاید به عنوان قدیمی ترین خیابان موجود در شیراز مورد بررسی قرار گرفته است. این محور که از ابتدا برای خیابان بودن طراحی شده و تقریبا قسمت های کهن آن چهره خود را حفظ کرده، دارای قدمتی بالغ بر 100 تا 140 سال است و ارزش ها و زیبایی هایی را در خود دارد. این خیابان بر توسعه شهر شیراز تاثیر بسیار داشته است. با وجود این که توسعه شهر و استخوان بندی آن تا زمان ساخته شدن این محور، به صورت شمالی جنوبی بوده است، ولی این خیابان با گسترش شرقی غربی خود محور اصلی شهر را ایجاد کرده است.

شهر کهن قزوین به عنوان نخستین پایتخت شاهان صفوی دارای پیشینه تاریخی پرفراز و نشیبی است. این شهر زیبا که در مسیر یکی از مهم ترین گذرگاه های مواصلاتی ایران از گذشته تا به امروز قرار دارد، در عصر صفویه، هویت شهری ویژه ای یافت و نخستین خیابان آن که نقش مهمی در شکل گیری فضاهای شهری قزوین داشت، به وجود آمد. این خیابان در هویت بخشی به شهر قزوین در مقام پایتختی و کانون قدرت و ارتباطات ملی و فراملی در عصر صفویه نیز تاثیر به سزایی داشته است. نوشته ای که پیش رو دارید به چگونگی شکل گیری فضای کالبدی شهر قزوین در جایگاه پایتختی و تاثیرات مهم نخستین خیابان این شهر کهن در این تحولات می پردازد.

قسمت اعظم بافت قدیم کرمانشاه که توسط اولین خیابان شهر به دو نیم تقسیم شده در دوران زندیه و قاجاریه و در اطراف بازار گسترش یافته است و قدیمی ترین نماهای آن از دوران زندیه و بیش ترین آن مربوط به قاجاریه است و می توان بقایایی از این معماری ارزشمند را در اولین خیابان شهری (مدرس) و تعدادی از بنا های خیابان های مجاور مشاهده کرد.
در این بافت قدیمی، بناهای ارزشمند تاریخی قرار دارند که هر کدام به تنهایی نمادی از معماری ارزشمند شهر کرمانشاه هستند که اکنون همگی در اثر بی توجهی در معرض تخریب قرار دارند و مهم ترین نماها و ساختارهای معماری آن که قسمت اعظمی از دوران مدرن در این شهر است در مجاور اولین خیابان قرار دارند که در اثر طرح تعریض در معرض تخریب و نابودی قرار دارند. در طول این مقاله با بررسی نماهای گذشته در کنار نما های جدید سعی شده ارزشمند بودن معماری و ساختار گذشته نسبت به حال نمایان شود تا شاید راهی برای نجات این ساختار های با ارزش و منحصر به فرد یافت شود.
در نهایت توجه به نما، ساختار، فرم و این که ساختارهای کهن شهری باید با نیازهای روزمره سازگار باشند را می توان از نکات مهم این مطالعه نامید و هم چنین عملکرد و کارکرد اولین خیابان شهری در گذشته و حال را نیز باید مورد توجه قرار داد.

کرج سرزمینی است دارای شناسنامه تاریخی و فرهنگی، اما با تمام قدمت، نوپا انگاشته می شود، با وجود این که این شهر، باستانی تر از آن است که به چشم می خورد. این شهر، تاریخی دیرینه دارد که نیازمند توجه و تامل است.
با توجه به این که شناخت تاریخی هر منطقه به شناخت پیشینه آن کمک می کند، و به خصوص کرج دارای هویتی غنی در طول دوره های مختلف تاریخی بوده است، در این مقاله سعی شده به تاریخچه شکل گیری کرج و به خصوص خیابان های اولیه این شهر که دارای قدمت تاریخی و البته آثار تاریخی ارزشمندی هستند، پرداخته شود.
هدف این مقاله، شناخت بسترهای تاریخی بالقوه و آشنایی با پیشینه این منطقه است.

چگونگی شکل گیری چهارباغ اصفهان و پیشینه طراحی مسیرهای مستقیم در شهرهای ایران، موضوع این تحقیق است که به صورتی مختصر و مقدماتی سازماندهی شده است. هدف این پژوهش، شناخت اجمالی روند شکل گیری و کارکردهای چهارباغ اصفهان است. پرسش اصلی تحقیق به طور عمده اسنادی و میدانی است که از یک سو متکی بر تصاویر و اسناد موجود است و از سوی دیگر محقق بارها با حضور در این محور، رابطه آن را با برخی از فضاهای باقی مانده در دو سوی آن مورد بررسی قرار داده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که چهارباغ به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد و یکی از کارکردهای مهم نخستین آن جنبه گردشگاهی و تفریحی بود، ضمن آن که به عنوان یک محور ارتباطی مهم عرصه ها، باغ ها، کاخ ها و بخش های گوناگون واقع در دوسوی زاینده رود را به هم مرتبط می کرد.