نشریه مرتع و آبخیزداری
سال شصت و سوم شماره 4 (زمستان 1389)

درمنه کوهی (Artemisia aucheri) یکی از گیاهان شاخص و غالب مراتع نیمه استپی کشور است. در این پژوهش میزان و روند تغییرات سه عنصر کانی (فسفر، پتاسیم و کلسیم) که از مهم ترین عناصر موثر در رشد و شادابی گیاه بوده و همچنین بخش مهمی از نیازهای دام چرا کننده را برآورده می کنند، مورد سنجش قرار گرفت. نمونه برداری ها در منطقه وردآورد کرج در سه مرحله فنولوژیک (رشد، گلدهی (فنولوژیک) و تولید بذر) و در سه طبقه ارتفاعی 2000، 2200 و 2400 متری انجام شد. نمونه ها در آزمایشگاه تجزیه شدند و میزان عناصر یاد شده اندازه گیری و ثبت شد. مقایسه مقادیر با استفاده از روش های آماری انجام شد و نتایج نمایانگر از روند کاهشی و معنی دار تغییرات فسفر و پتاسیم در خلال مراحل رویشی بود. میزان تغییرات فسفر و پتاسیم در ارتباط با ارتفاع روند مشخصی نداشت و معنی دار نبود. تغییرات مشخص و معنی داری نیز در محتوای کلسیم در حالت های گوناگون رویشی و ارتفاعی دیده نشد.

به منظور محاسبه ظرفیت چرایی مرتع بر پایه نیاز های غذایی دام، استفاده از واحد دامی مشترک به جای انواع دام ضرورت دارد. بنابراین یکی از نیازهای پایه در برنامه ریزی و بهره برداری بهینه از مراتع و دستیابی به عملکرد دام در سطح مطلوب، تعیین وزن رده های مختلف دام چرا کننده در هر منطقه و ضریب تبدیل آن (AUE)5 نسبت به واحد دامی کشور6 می باشد. در این تحقیق به منظور تعیین وزن رده های مختلف گوسفند نژاد قره گل در مراتع قشلاقی شمال شرقی استان خراسان رضوی و ضریب تبدیل آن نسبت به واحد دامی کشور، 2 گله که دارای دام غالب از نژاد مورد نظر بودند، انتخاب شدند. در هر گله 60 راس دام شامل؛ 15 راس میش سه ساله، 15 راس میش چهار ساله، 5 راس قوچ سه ساله، 5 راس قوچ چهار ساله، 10 راس بره سه ماهه و 10 راس بره شش ماهه به صورت تصادفی انتخاب و برای توزین علامت گذاری شدند. عمل توزین در دو مرحله در مراتع قشلاقی و آغل (پس از برگشت از قشلاق) انجام شد. میانگین وزن میش های بالغ (سه و چهار ساله) به عنوان وزن گوسفند نژاد قره گل مد نظر قرار گرفت. بر پایه نتایج بدست آمده؛ وزن گوسفند نژاد قره گل؛ 88/0±53/53 کیلوگرم و وزن قوچ و بره نژاد مورد نظر به ترتیب؛ 96/0±53/89 و 17/1±70/30 کیلوگرم تعیین شد. معادل واحد دامی (AUE) میش، قوچ و بره نژاد مورد ارزیابی نسبت به واحد دامی کشور، به ترتیب 05/1، 55/1 و 69/0 محاسبه شد. میزان انرژی سوخت و سازی مورد نیاز روزانه میش، قوچ و بره گوسفند نژاد قره گل بر پایه معادله پیشنهادی ماف (MAFF، 1984)7 در حالت نگهداری و در شرایط چرا در مرتع و با مد نظر قرار دادن ویژگی های فیزیکی مراتع مورد ارزیابی، فواصل آبشخور، پراکنش گیاهان و اعمال ضریب افزایشی 50 درصد، به ترتیب؛ 71/10، 81/15 و 15/9 مگاژول محاسبه شد. مقدار علوفه لازم برای تامین نیاز میش، قوچ و بره گوسفند نژاد قره گل با توجه به کیفیت علوفه مراتع قشلاقی مورد ارزیابی در مرحله رشد کامل برابر؛ 50/1، 21/2 و 28/1 کیلوگرم علوفه خشک برآورد شد.

داشتن داده هایی از شمار، تعداد و حجم زمین لغزش ها برای برآورد حساسیت، تعیین خطر زمین لغزش و ارزیابی دراز مدت دامنه ها در اثر فرایند حرکات توده ای مهم است. برآورد حجم زمین لغزش امری دشوار و نیازمند داده هایی از هندسه سطحی و زیر سطحی دامنه گسیخته شده می باشد که امروزه تنها با اتخاذ روابط تجربی ارتباط دهنده حجم زمین لغزش ها به اندازه گیری های هندسی گسیختگی ها بویژه مساحت زمین لغزش، قابل محاسبه می باشد. در این پژوهش در آغاز اطلاعات مربوط به تعداد 442 زمین لغزش در استان مازندران شامل مساحت، حجم و عمق تهیه شد. سپس یک رابطه تجربی برای برآورد حجم ارائه و این رابطه ارزیابی شد. در نهایت روابط همانند در پیشینه پژوهشی برای داده های مشاهده ای زمین لغزش های استان مازندران به کار برده شد و با یکدیگر مقایسه شدند. نتایج این تحقیق نشان داد که مقادیر حجم برآورد شده توسط رابطه ارائه شده برای استان مازندران همخوانی بسیار خوبی با داده های مشاهده ای (R2=0.823، Pvalue= 0.000) و برخی روابط موجود دارد که نشان دهنده کارایی رابطه ارائه شده می باشد. همچنین روابط تجربی که در مناطق مورد بررسی خود از زمین لغزش های با مساحت بزرگ ایجاد شده اند، برای استفاده در استان مازندران، کارایی بهتری نسبت به روابطی دارند که از زمین لغزش های کوچک بدست آمده اند. با توجه به رابطه ارائه شده میزان عمق میانگین زمین لغزش ها در استان مازندران 81/7 متر برآورد شد که به میزان عمق مشاهده ای 38/7 متر بسیار نزدیک بود.

داده های بدست آمده از بررسی رویشگاه ها و کیفیت علوفه گونه های مرتعی بومی را می توان برای احیاء مراتع تخریب یافته و تعیین مناسب ترین زمان چرای دام مورد استفاده قرار داد. با انجام بازدیدهای صحرایی، رویشگاه های طبیعی سه گونه گیاه گندمی Stipa Stipa turkestanica، arabica و Agropyron cristatumدر مراتع استان خراسان شمالی بررسی شد. محدوده گسترش جغرافیایی هر گونه با منحنی های هم باران و هم دما مقایسه شد. عامل های اصلی خاکشناسی و ارزش های کیفیت علوفه در مراحل رشد رویشی، گل دهی و بذردهی در رویشگاه های منتخب بررسی شد. این گیاهان تا ارتفاع 1410 متر از سطح دریا، محدوده EC 0.96-1.2 میلی موس و شیب های تا بیش از 100% دیده شدند. خاک های رویشگاه ها لومی و فقیر از نظر نیتروژن، فسفر و ماده آلی بودند. گونه، A. cristatum S. turkestanika و S. arabica به ترتیب در محدوده دمایی 8-12، 8 تا 12 و 8 تا بیش از 16 درجه سلسیوس و حد پایین بارندگی 240، 220 و 150 میلی متر در سال حضور داشتند. میزان پروتئین خام هر سه گونه در مراحل رشد رویشی وگل دهی به طور قابل توجهی بالاتر ولی در مرحله بذردهی کمتر از حد بحرانی بود. میزان انرژی سوخت و سازی تنها در مرحله رشد رویشی کمی بالاتر از حد بحرانی بود. بطورکلی، گیاه S. arabica بیشترین پراکنش را در مناطق خشک و گیاه A. cristatum بیشترین درجه خوشخوراکی را در بین سه گونه داشت. برای هر سه گونه فصل مناسب چرای دام زمان گل دهی است؛ اما دامها نیاز دارند که، برای جبران کمبود انرژی سوخت و سازی، از دیگر گیاهان مرتعی نیز چرا کنند.

منطقه مورد بررسی بخشی از شمال پلایای گاوخونی است. این واحد به دلیل تنوع در جنس، پوشش سطحی زمین و...، به واحدهای کوچکتری به نام رخساره ژئومرفولوژی تقسیم می شود. هدف در این پژوهش شناسایی و جداسازی رخساره های ژئومرفولوژی موجود در منطقه مورد بررسی است. برای دستیابی به این هدف از تصویر کاذب رنگی بدست آمده از ترکیب باندهای قرمز، سبز، آبی و داده های 6 باند انعکاسی سنجنده ماهواره لندست استفاده شد. داده های جانبی شامل نقشه های توپوگرافی 1:50000 و 1:25000، نقشه زمین شناسی 1:250000 و مشاهده میدانی از منطقه موردبررسی است. نرم افزارهای مورد استفاده برای پردازش تصاویر و تهیه لایه های موضوعی و است. در این تحقیق عملیات مربوط به سنجش از دور شامل واردسازی داده ها، تصحیح هندسی، روش های مختلف بارزسازی (ساخت ترکیبات رنگی، بهبود کنتراست، اعمال فیلتر و شاخص) بر روی تصویر ماهواره ای منطقه موردبررسی انجام شد سپس با اعمال روش های مختلف طبقه بندی، روش تفسیر چشمی به عنوان بهترین روش برای جداسازی رخساره های ژئومرفولوژی منطقه انتخاب شد. بر پایه این روش کلید تفسیر تصویر رنگی منطقه مورد بررسی تولید و نقشه ژئومرفولوژی تهیه شد. نتایج به دست آمده در تحقیق نشان می دهد قابلیت سنجش از دور و توانایی لازم برای شناسایی واحدها و تهیه نقشه ژئومرفولوژی را دارا است. با تهیه نقشه ژئومرفولوژی می توان اقدام موثری برای شناخت قابلیت ارضی و مسایل مربوط به مدیریت محیط درمنطقه موردبررسی انجام داد.

نوسان های اقلیمی و دخالت های نادرست انسان در طبیعت از عوامل ایجاد انواع حرکت های توده ای هستند. این حرکت ها امکان تولید خطرهای جانی و مالی زیادی را برای انسان فراهم می آورند. بنابراین لازم است که آن ها شناسایی و از لحاظ میزان خطر با روش های مناسب پهنه بندی شوند. هدف از انجام این پژوهش، مقایسه کارایی دو مدل آماری رگرسیون لجستیک و مدل احتمالاتی نسبت فراوانی در تهیه نقشه پهنه بندی خطر ریزش سنگ در گردنه صلوات آباد واقع در شرق شهرستان سنندج می باشد. هشت عامل موثر بر رخداد ریزش سنگ ها شامل درجه شیب، جهت شیب، شکل شیب، ارتفاع از سطح دریا، فاصله از جاده، فاصله از گسل، سنگ شناسی و کاربری اراضی بر روی 34 دامنه حساس و مستعد به ریز ش سنگ به عنوان دامنه های ناپایدار و 34 دامنه به عنوان دامنه های مقاوم به ریز ش سنگ در منطقه مورد پژوهش ارزیابی شدند. روابط میان ریزش سنگ ها و عوامل موثر، توسط مدل آماری رگرسیون لجستیک و مدل احتمالاتی نسبت فراوانی محاسبه شد. نقشه پهنه بندی خطر ریزش سنگ با موقعیت ریزش سنگ ها مقایسه و آزمون شدند. نتایج نشان داد که روش رگرسیون لجستیک با 09/85 درصد گستره آن زیر منحنی ROC در مقایسه با روش نسبت فراوانی با 74/76 درصد، درست بودن پیش بینی بالاتری را در جداسازی و شناسایی مناطق مستعد و حساس به ریز ش سنگ در منطقه مورد بررسی داشت. بنابراین مدل آماری رگرسیون لجستیک کارایی بهتری برای منطقه مورد بررسی دارد.

برای شناسائی و تعیین سهم و اهمیت منابع رسوب در یک حوضه روش های مختلفی وجود دارد. یکی از موثرترین و با ارزشترین روش ها، انگشت نگاری رسوب یا فن منشایابی با بهره گیری از ردیاب ها می باشد. در این بررسی از روش یاد شده برای تعیین سهم منابع تولید رسوب در حوزه آبخیز ابوالفارس در استان خوزستان استفاده شده است. در مرحله اول از روش های آماری مقایسه میانگین ها و تحلیل تشخیص برای تعیین ردیاب هایی که به بهترین نحو انواع سازندهای زمین شناسی و کاربری های اراضی را از هم جدا می کنند، استفاده شد. از بین 36 ردیاب اندازه گیری شده 10 ردیاب شامل هشت عنصر N، Ni، In، Y، Ge، OC، Mn، Zn و دو ویژگی مغناطیسی XLF وXFD برای سازندهای زمین شناسی و 3 ردیاب شامل دو عنصر Ge و Te و ویژگی مغناطیسی XLF برای کاربری های اراضی انتخاب شد. در مرحله بعد با کمینه کردن مدل ترکیبی چندمتغیره (مجموع مربعات باقی مانده) توسط روش های بهینه سازی، سهم هر منبع رسوب تعیین شد. براین پایه مشخص شد که بخش لهبری از سازند آغاجاری، سازند آغاجاری، رسوبات کواترنر، سازندهای گچساران-میشان، ایلام-سروک و پابده-گورپی به ترتیب با داشتن 3/29، 8/23، 3/19، 3/11، 3/9 و 9/6 درصد بیشترین تا کمترین سهم را در رسوب خروجی حوضه مورد بررسی دارند. همچنین نتایج تحقیق بیانگر این است که کاربری کشاورزی 3/56 درصد و کاربری مرتع 7/43 درصد در رسوب خروجی حوزه نقش دارند. میانگین خطای نسبی پایین (حدود 3) و ضریب کارایی بالای مدل یاد شده (حدود 9/0) و همچنین همخوانی خوب نتایج با مشاهده های صحرایی نشان می دهد که روش منشایابی بهره گیری شده در این بررسی روشی ارزشمند برای تعیین سهم منابع تولید رسوب در حوزه های آبخیز می باشد.

اصلاح بوم نظام(اکوسیستم)های مرتعی خشک و نیمه خشک ازراه استفاده از گونه های غیر بومی و سازگار، به بررسی و ارزیابی زیادی نیاز دارد. پیش از کشت این گونه ها در سطح گسترده، بایستی آثار مثبت یا منفی بوم شناختی(اکولوژیک) گونه های غیر بومی بر محیط های زیر کشت مورد بررسی قرار گیرد. این تحقیق با هدف بررسی اثرگذاری های احتمالی کاشت گیاه غیربومی آتریپلکس کانسنس (Atriplex (canescens بر جامعه های طبیعی گیاهی و خاک منطقه عباس آباد در استان خراسان رضوی صورت گرفته است. بدین منظور منطقه آتریپلکس کاری شده و شاهد در مجاورت یکدیگر انتخاب و مورد مقایسه قرار گرفته است. در هر منطقه 5 نوار(ترانسکت) بصورت تصادفی-نظام یافته (سیستماتیک) به طول 50 متر مستقر شد و اندازه گیری ها در قالب نمونه برداری نقطه ای انجام شد. نوار در منطقه آتریپلکس کاری شده به صورت مورب بین ردیف های آترپیلکس کاری شده مستقرشدند. سپس داده های بدست آمده از نمونه برداری دو منطقه آتریپلکس کاری و شاهد با استفاده از آزمون t-test مورد مقایسه قرار گرفتند. نتایج بدست آمده بیانگر این است که هم در مورد غنا و هم در مورد تنوع گونه ای، بین منطقه شاهد و بوته کاری شده تفاوت معنی داری وجود ندارد. ولی از لحاظ کیفی آتریپلکس، موجب جانشینی جمعیت های بومی منطقه شده است به طوری که تنها 50 درصد ازترکیب گونه ای منطقه آتریپلکس کاری شده، همانند منطقه شاهد است. داده های بدست آمده از نمونه برداری خاک دو منطقه نیز با استفاده از تجزیه واریانس و آزمون فیشر5 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج بدست آمده بیانگر آنست که تغییرات اسیدیته و هدایت الکتریکی خاک زیر بوته با اسیدیته و هدایت الکتریکی خاک بین دو بوته آتریپلکس و منطقه شاهد معنی دار بوده است، و آتریپلکس سبب شور شدن و قلیاییت خاک سطحی منطقه شده است.

یک واحد مدیریتی، یک واحد تلفیقی است و زمانی تحقق می یابد که مدیریت را یک امر انسانی و اجتماعی بدانیم. برای اینکه مدیر یک حوزه آبخیز در سامان های عرفی و یا روستاهای منطقه بتواند مدیریت کند، باید عوامل و عناصر مختلف فیزیکی و فنی (خاک- آب-پوشش) را با هم تلفیق نماید. ’بدیهی است که مدیریت آب و خاک یا به عبارت مناسب تر، مدیریت سرزمین، موضوعی با اهمیت و حیاتی است. امروزه تحت تاثیر تحولات اجتماعی و اقتصادی، اداره سرزمین به گونه ای طی مسیر کرده که سیاست های راه بردی مناسبی شکل نگرفته است: به تبع این وضعیت حرکت در جهت تحقق سیاست های راه بردی و همچنین راه کارهای اجرایی در چارچوب مدیریت و بهره برداری نظام دار و منطقی با دشواری روبرو شده است. اگر به کشورمان و سرزمینی را که در بر می گیرد، با دیدی واقع بینانه و آینده نگر نگاه شود، کل سرزمین ایران مجموعه ای از حوزه های آبخیز کوچک و بزرگ است که به لحاظ ساختارهای زمین شناسی (زمین ریخت شناسی (ژئومرفولوژی)، خاک، آب و پوشش گیاهی) درهم تنیده شده اند و فعالیت های انسانی، اجتماعی و اقتصادی نیز در این حوزه ها قرار گرفته اند. حتی شهر بزرگی مانند تهران را حوزه های آبخیز کوچک و بزرگ در جنوب سلسله جبال البرز در بر گرفته اند. برپایه تقسیم بندی های صورت گرفته، کل سرزمین ایران متشکل از 6 حوزه آبخیز کلان است و از تقسیم این شش حوزه صدها حوزه آبخیز کوچک و بزرگ شکل گرفته است.. در این بررسی برای به تصویر کشیدن این بحث و نظریه پردازی آن، حوزه آبخیز دره فیرده به گستره 22526 هکتار در منطقه فیروزکوه در شرق استان تهران که یکی از حوزه های بررسی شده برای اجرای اقدام های مدیریتی و عملیاتی است، در نظر گرفته شده است. در این جا نظریه اصلی آنست که حوزه های آبخیز کوچک می توانند در جایگاه واحد پایه مدیریتی، در یک محل، منطقه تا سطح کلان مورد توجه قرار گیرند. با در نظر گرفتن جنبه های فیزیکی، زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سرزمین می توان بررسی های، برنامه ریزی ها و اقدام های عملی را در چند سطح پایین، میانی و کلان تعریف کرد. بدین ترتیب می توان یک چارچوب نظام دار، درجهت مدیریت مشارکتی را پایه گذاری کرد. در این چارچوب دو جنبه اساسی شامل الف- شرایط بوم شناختی و زمین ریخت شناسی ب- مسائل اجتماعی– اقتصادی باید تلفیق شوند تا از ترکیب این دو جنبه شکل گیری سیاست راهبردی مدیریت مشارکتی آب و خاک و در نهایت سرزمین امکان پذیر شود. موضوع اصلی این نوشتار طرح یک نظریه در این باره است.