نشریه خردنامه صدرا
پیاپی 71 (بهار 1392)

در طول تاریخ تفکر فلسفی، پیرامون فرایند حصول ادراکهای عقلی، نظریه های مختلفی از سوی نظریه پردازان عرضه شده است که مهمترین آنها نظریه «تجرید» است. اما ملاصدرا تجرید، به این معنی را قبول نداشت و با تکیه بر مبانی متعدد فکری خود به معنی نوینی از تجرید رسید. او بجای تمرکز بر صورت ادراک شده، تجرید را در ابتدا به فاعل شناسایی نسبت میدهد که بتبع آن، ادراک نیز از تجرد بیشتری برخوردار خواهد شد. این نظریه همچنانکه برخاسته از مبانی فکری ویژه حکمت متعالی صدرایی است، پیامدهایی ویژه در قالب نظریه های دیگر نیز داشته است؛ از اینرو میتواند نمایانگر نوعی نظام فکری پیچیده و در عین حال روشمند باشد.
همچنین صدرالمتالهین به: مشاهده جوهرهای عقلی، آمیختگی ادراک عقلانی با تخیل یا همان درک خیالی، ایجاد صورتهای عقلی بواسطه نفس، اتحاد نفس با عقل فعال هنگام ادراک عقلی، و ارتباط آن با صور معقول معتقد است. هرچند صاحبنظران حکمت متعالیه کوشیده اند با توجه به حالتهای مختلف نفس ادراک کننده، این چندگانه گویی ها را هماهنگ و همراستا نشان دهند اما در مواردی بنظر میرسد ابهامها و برخی ناهمخوانی ها هنوز کاملا بر طرف نشده و کاوش و تلاشهای بیشتری میطلبد؛ که البته با توجه به مبانی فکری صدرایی، در کنار هم نشاندن بیشتر آنها غیرممکن نیست. در این مقاله، مقصود اصلی جستجوی روش اندیشدن ملاصدرا در این فرایند است، نه تایید همه دیدگاه های او. از اینرو، ضمن بررسی و نقد برخی از اندیشه های او در اینباره، بویژه بحث اتحاد فاعل شناسایی با عقل فعال و مشاهده مثل، کوشش شده است با تمرکز بیشتر بر نظریه تعالی نفس ادراک کننده و با نگاه به سایر اصول، روش فکری صدرالمتالهین در زمینه ادراک عقلی بیشتر مورد توجه و تبیین قرار گیرد.

رواقیان تحت، تاثیر اندیشه های افلاطون، مسئله الوهیت را از دو جنبه مورد بحث و بررسی قرار داده اند؛ از حیث جهانشناسی، خدا را روح و عقل عالم معرفی میکنند و در الهیات به اثبات وجود این ذات و بررسی صفات او، از قبیل ازلیت، فناناپذیری و رحمت پرداخته اند. خدای رواقی را از زوایای متعددی میتوان مطالعه کرد که از میان آنها جنبه های جهانشناختی، روانشناختی و اخلاقی برجستگی بیشتری دارند. جنبه جهانشناختی در طبیعیات مورد بحث قرار میگیرد، مراد از جنبه روانشناختی چگونگی پیدایش مفهوم خدا در نفس و ذهن انسان است و در اخلاق، غایت اخلاق رواقی هماهنگی با طبیعت یا بتعبیری هماهنگی با خدا از طریق تبعیت از عقل است که آن نیز جنبه الوهی دارد. بر این اساس، تمام شئون و ساحات تفکر رواقی آکنده از حضور عنصر الوهی است.

فیلسوفان اسلامی برای تبیین امکان عقلی وحی و ارتباط انسان با عالم ملکوت، فرضیه تحلیل عقلی وحی را ارائه کرده اند. در این تحلیل وحی نبوی دریافتی ممتاز و منحصر بفرد دانسته شده که با ابزارهای متعارف قابل شناخت نیست. در تبیین عقلی وحی، نخست روح قدسی پیامبر به عالم عقل صعود و بعد از ادراک معانی و حقایق امور، وحی را دریافت میکند؛ سپس در مقام نزول (ابلاغ) آن معانی در مرتبه خیال تجسم یافته و سرانجام مدرکات عقلی پیامبر در مرتبه حس بشکل الفاظ و اصوات در گوش و احساس و بر زبان وی جاری میشود.
ادراک حقایق وجودی، حضوری و فردی است، از اینرو، شک و تردید در آن راه ندارد و دیگران را نیز به آن راهی نیست. بیشتر فیلسوفان اسلامی بر این باورند که مقام نبوت و گرفتن وحی نیز از این سنخ است، یعنی نه اکتسابی بلکه اعطایی است هرچند ممکن است بعضی مقدمات آن اکتسابی باشد.

مسئله وجود رابط و رابطی یکی از مباحث بنیادین در فلسفه اولی است. این دو واژه گاه خلط شده و بجای یکدیگر استعمال میشود. این مقاله در پی آنست تا ضمن توضیح دو واژه، تفاوت آنها را بیان نماید. اولا، وجود رابطی خود شیئی موجود است اما در عین استقلال تعلق بغیر دارد ولی وجود حرفی رابط، محض رابطه میان دو شی است، ثانیا، وجود رابطی مصداق مفهوم وجود رابطی است ولی وجود رابط یک واژه در اصطلاح منطق و در حیطه ذهن است. همچنین، ضمن طرح وجوه تمایز محمول از موضوع، نشان خواهیم دارد که با قاعده یی بنام قاعده محمول میتوان محمول را بنحوی از موضوع در قضایا تشخیص داد؛ بدین وسیله دانسته می شود که رابط (وجود فی غیره) رابط دو طرفی در قضیه است که هر یک در جایگاه موضوعی و محمولی خود هستند.

منطقدانان مسلمان به مسئله نسبت و ارائه تحلیلی منطقی از آن توجه داشته اند و بکارگیری قواعد استنتاجی متضمن نسبت برای آنها امری مسلم بنظر میرسد؛ طرح تدریجی رابطه مصداقی بموازات رابطه مفهومی، از چنین توجهی حکایت میکند. درحالیکه تبیین مدون نسب اربعه در ارسطو دیده نمیشود، منطقدانان قرن هفتم ببعد، علاوه بر بحث از نسبت مفهومی که در مبحث کلیات خمس می آورند، تحت عنوان نسب اربع بنحو مفصل به بحث از نسبت مصداقی میپردازند؛ و البته طرح آن را وامدار کسانی چون غزالی بوده اند. واپسین تحلیلهای منطقدانان مسلمان از روابط منطقی در راستای نظریه مجموعه ها، اساسا نظریه یی مصداقی است نه مفهومی؛ بنابرین نمیتوان گفت که منطقدانان مسلمان، تفسیر مفهومی را به تفسیر مصداقی ترجیح داده اند.
پیدایش نسب اربع نزد منطقدانان مصداق محور، مولود توجهی است که آنها به مصادیق یا افراد کلیات داشتند؛ آنها نظام منطقی که صرفا بر کلیات خمس (ماهیات) مبتنی باشد را ناکافی میدانند، لذا علاوه بر ایساغوجی، از مجموعه ها و نسبت بین آنها و قواعد حاکم بر نسبتهای مصداقی سخن بمیان می آورند و مبحث نسبتهای چهارگانه را طرح میکنند که ناظر به مصادیق و مجموعه هاست.

ارسطو در حوزه حرکتهای زمینی (تحت القمر)، برای تبیین حرکت طبیعی از مفهوم میل طبیعی استفاده کرده، برای حل مسئله حرکت قسری نظریه جذب را ارائه داده و در حوزه حرکتهای آسمانی (فوق القمر) برای حل مسئله حرکت دائمی دورانی افلاک به راه حلی متمایز از نظریه جذب متوسل شده است. از اینرو، نظریه دینامیک ارسطو نظریه یی گسسته است و حرکتهای زمینی طبیعی، حرکتهای قسری و حرکتهای سماوی، از قوانین مستقل و جدا از هم پیروی میکنند. اما ابن سینا، ضمن نقد و بررسی دینامیک ارسطو و راه حلهای یحیی نحوی، تلاش کرده مشکلات دینامیک ارسطویی در حرکتهای زمینی و آسمانی را حل کند. او با ارائه نظریه واحدی بنام «نظریه میل»، دینامیک پیوسته یی را تشریح میکند که بر اساس آن حرکتهای زمینی و آسمانی با مفهوم و قوانین واحدی تبیین میشوند. این ابتکار ابن سینا به این دلیل اهمیت دوچندان دارد که مورخان غربی این امر، یعنی دینامیک پیوسته را محصول دوره رنسانس میدانند در حالیکه ابن سینا در ارائه این نظریه پیشتاز بوده است و از طریق ترجمه لاتین کتاب شفاست که این نظریه به جان بوریدان، آلبرت ساکسونی و گالیله رسیده است.

از جمله اساسیترین مسائل مطرح در باب معرفت بشری، بحث امکان شناخت ذات و حقیقت اشیاء است. این بحث مورد توجه بسیاری از فیلسوفان در شرق و غرب و نیز فیلسوفان مسلمان بوده است. در میان مباحث فیلسوفان مسلمان، بررسی دیدگاه ابن سینا و سهروردی بعنوان موسسان دو مکتب شاخص در فلسفه اسلامی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. ابن سینا بطور جدی در کتاب مهم تعلیقات به بحث از امکان شناخت ذات و حقیقت اشیا پرداخته و امکان درک ذات اشیا و حقیقت امور را نفی کرده است. سهروردی نیز به بیانات ابن سینا در اینباره توجه کرده و ضمن نقد دیدگاه مشائین در باب تعریف، بحثی جدی درباره امکان شناخت ذات اشیا ارائه میدهد. بیانات سهروردی در اینباره، بیش از هرجا در بخش منطق حکمه الاشراق مطرح شده است. شارحان سهروردی دو تفسیر کاملا متفاوت از بیانات او ارائه داده اند. شارحان سنتی، مثل شهرزوری و قطب الدین شیرازی، معتقدند سهروردی مسیر ابن سینا در تعلیقات را پی گرفته و دستیابی به ذات و حقیقت اشیا را ممتنع میداند. در مقابل، برخی سهروردی شناسان معاصر، مثل ضیایی و امین رضوی، بحث سهروردی در مقدمه حکمه الاشراق را پاسخ به بیانات شیخ الرئیس در این موضوع دانسته و معتقدند سهروردی با طرح ادراک حضوری درصدد دفاع از امکان شناخت ذات و حقیقت اشیا است. در میان این دو تفسیر، تفسیر اول غالب بوده و با عبارات سهروردی سازگارتر است.