پژوهشنامه معارف قرآنی
پیاپی 12 (بهار 1392)

یکی از راه های اثبات وجود خدای متعال، شناخت او از طریق آثار صنع الهی در عالم تکوین است، بدین گونه که انسان با مشاهده اسرار طبیعت و نظم محیرالعقول حاکم بر جهان هستی، و تفکر در اینها به شناخت خدای متعال می رسد. در موارد متعددی از آیات قران کریم و فرازهایی از نهج البلاغه به اثبات وجود خداوند با استفاده از آیات آفاقی پرداخته است. به طور کلی روش آیات قران کریم و امام (ع) در بررسی پدیده های طبیعی این است که پس از بیان شگفتی های طبیعت، همه را به تفکر و تعقل واداشته و تاکید می فرمایند که آثار عظمت خدا در همه آفرینش آشکار است. این پژوهش بر آن است تا با استناد به آیات قران کریم و سخنان حضرت علی (ع) به بررسی و تبیین این راه بپردازد.

در طول تاریخ صوفیه باعث تحول بسیاری در فرهنگ و معارف اسلامی و قرآنی شده اند و با ابزار تاویل و تفسیر در دست، به سراغ موضوعات اسلامی رفته اند. از جمله این موضوع ها، مساله «صراط مستقیم» است که در دوره عرفان علمی و مدرسی از تطور برکنار نمانده است و صوفیان و عارفان و در راس آنها محیی الدین ابن عربی برای این ترکیب مفاهیم تازه ای از جمله «انسان کامل» ذکر کرده است. در این جستار نخست مفاهیم «صراط» و «صراط مستقیم» در زبان قرآن کریم و تفاسیر مختلف ذکر گردیده و آنگاه به مفاهیم عرفانی آن در آثار صوفیه و بویژه در آثار ابن عربی پرداخته شده است ودر نهایت، مقایسه ای میان این دو نظر صورت گرفته و تفاوت این دو دیدگاه ذکر گردیده است.

ارائه تعریف درست از سلامت و تبیین ابعاد آن، همواره مورد توجه دانشمندان بوده است. سلامت، با حیات انسان گره خورده است و امروزه سلامت معنوی مورد توجه سازمان بهداشت جهانی قرار گرفته است. هدف این نوشتار، تبیین مبانی انسان شناختی سلامت معنوی با تکیه بر آموزه های قرآنی است. بررسی و تحلیل آیات قرآن نشان می دهد که آموزه های وحیانی جدا از سلامت جسم، روان و اجتماع، سلامت معنوی را در کانون توجه خود قرار داده است. در آموزه های قرآن کریم، جهان، انسان و حیات دو بعدی هستند: طبیعت و ماوراء طبیعت؛ جسم و روح؛ حیات مادی و معنوی. انسان «حی متاله» است و حیات و سلامت او با توحید، آمیختگی ذاتی دارد. سلامت معنوی، با مفهوم «قلب سلیم» نیز گره خورده است. با توجه به ماهیت انسان، به نظر می رسد علم، ایمان به خدا و عمل صالح سه مولفه اصلی سلامت معنوی هستند و سلامت معنوی قرآنی عبارت است از: 1 سلامت روح در عرصه شناخت و بار یافتن به قلمرو توحید. 2 سلامت در عرصه رفتار؛ یعنی آراسته شدن روح به همه کمالات و زیبایی های اخلاقی و پیراستن آن از همه زشتی ها و نقص ها. بنابراین، سلامت معنوی قرآنی با معنویت گرایی سکولار تفاوت بنیادین دارد.

نگاهی اجمالی به قرآن کریم مبین آن است که سراسر آیات قرآن سرشار از نوآوری و ابداع نکات هدایت بخش است. بنابراین، بر هر انسان مسلمان فرض است که با تاسی به قرآن، درس های خلاقیت و نوآوری های تربیتی آن را فراگیرد و آنها را برای شکوفایی امت واحد اسلام به کار بندد. هدف اصلی این مقاله پژوهشی، تبیین و نشان دادن مصادیق نوآوری-های تربیتی در قرآن در سه محور مقایسه، تمثیل و شیوه جلب توجه است و هدف متفرع از آن نیز بهره گیری از نوآوری های تربیتی قرآن در تربیت انسان متخلق به اخلاق الهی می باشد. روش پژوهش، کتابخانه ای و با بهره گیری از نتایج و دستاوردهای پژوهشی تحقیقات صورت گرفته در این موضوع است. مراجعه به قرآن، تدبر و عمیق شدن در مضامین آن درسهای عظیم نوآوری را متذکر می شود. با توجه به اینکه مصادیق نوآوری های تربیتی در قرآن متعدد می باشد، سه موضوع مقایسه، تمثیل و شیوه جلب توجه به منظور شباهت و مقایسه آنها با یکدیگر انتخاب گردید که جوامع اسلامی برای بهره مندی از زندگانی مطلوب انسانی، ناگزیر از بهره گیری از مصادیق این نوآوری های تربیتی در قرآن کریم هستند. سه نتیجه اصلی مستخرج از مقاله عبارت هستند از:الف) سراسر قرآن کریم سرشار از نوآوری های تربیتی در باب تربیت و هدایت است. ب) مصادیق عینی انسان های رشدیافته، بر اساس نوآوری های تربیتی موجود در قرآن کریم است. ج) بهره گیری از نوآوری های تربیتی قرآن، انسان هایی کامل و جامع را به عنوان اسوه و الگو به جامعه بشریت معرفی خواهد کرد.

در این مقاله عصمت انبیاء در قرآن و عهدین در ماهیت عصمت و مفهوم آن، عصمت انبیاء و اشتراک ها و افتراق-ها (یعنی مقایسه این دو کتاب مقدس) به روش تطبیقی بررسی شده است. هر چند قرآن و عهدین عصمت انبیا را در دریافت و ابلاغ وحی می پذیرند، اما در قرآن با مساله ترک اولی پیامبران مواجه می شویم که در یهودیت و مسیحیت وجود ندارد، بلکه یهود و مسیحیت آن بزرگواران را چون مردم عادی می پندارند که مرتکب گناهانی می شوند.

دعوت به خداپرستی و اخلاص در بندگی سرلوحه دعوت همه انبیاء الهی بوده است. دستور بندگی خالص در قرآن علاوه بر واژه اخلاص و مشتقات آن با کلمات و عبارت های متنوع دیگری آمده است؛ مانند: «یریدون وجهه»، «اسلم وجهه لله»، «نصحوا لله»، «ابتغاء مرضات الله »، «ابتغاء وجه الله »، «و قربات عند الله »، «حنیف»، «تبتل إلیه». ضد اخلاص در اعتقاد و عبادت، شرک و بت پرستی و مقابل اخلاص در طاعت ریا است که در روایات از آن به «شرک خفی» و «شرک اصغر» تعبیر شده است.. اگرچه گستره اخلاص در قرآن شامل تمام باورهای اعتقادی، اعمال عبادی و صفات پسندیده اخلاقی می شود، ولی آنچه در این تحقیق بررسی می شود، مباحثی است که با توجه به تصریح آیات قرآن و دیدگاه مفسران عامه و خاصه آمده است که شامل اخلاص در اعتقاد، در برابر شرک و بت پرستی، اخلاص در اعمال عبادی مانند نماز و زکات، حج، خمس، زکات، مناسک حج و عمره و جهاد، همچنین درباره برخی از فضائل اخلاق ایمانی مانند اخلاص در انفاق، اطعام، گواهی دادن، نجوا در اصلاح بین مردم، صدقه و هر کار پسندیده، بیعت با پیامبر اکرم (ص) و هجرت و یاری کردن اسلام است. این بحث ها با محوریت آیات و دیدگاه مشهور مفسران شیعه و اهل سنت و منابع اخلاقی و لغوی مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد.

قرآن کریم در محیطی پا به عرصه هدایت مردم نهاد که زبان عربی در اوج فصاحت و بلاغت قرار داشت و طبیعی است که زبان قرآن برای برقراری ارتباط با آنان از واژگان و تعبیرهای متعارف آن جامعه استفاده کند. از سوی دیگر، سروده های موسوم به چکامه های هفت یا ده-گانه شاعران عرب پیش از اسلام که گنجینه شعر، ادب و فرهنگ مردمان آن روزگار به شمار می آید، به تنهایی نشان از غنی بودن زبان عربی پیش از نزول قرآن دارد.
این مقاله در پی آن است تا با بررسی ارتباط زبانی میان آن چکامه ها و قرآن کریم، واژگان مشترکات میان آن دو و ظرفیت معنایی آن واژگان را مورد بررسی قرار دهد. از این رو با آوردن ابیات چندی از چکامه های برتر عرب و برخی آیات قرآن کریم، واژگان مشترک با بیان معنای آنها معلوم شده است. وجود تعداد قابل توجه از واژگان چکامه های عربی پیش از اسلام در قرآن کریم و شباهت معنایی میان آن واژگان، نشانگر چند واقعیت است؛ از جمله فصیح و قابل فهم بودن واژگان چکامه ها برای مردم آن روزگار، کم بودن فاصله زمانی میان زمان سروده شدن چکامه ها با زمان نزول قرآن کریم و درستی انتساب آن چکامه ها به پیش از اسلام می-باشد.