فصلنامه شیعه شناسی
پیاپی 42 (تابستان 1392)

ورود اصحاب امامان شیعه به عرصه تاریخ نگاری، همراه با رویکرد کلامی و حضور آنان در تدوین سیره، به انگیزه یافتن ریشه های تفکر کلامی در سیره رسول خدا بود. این حرکت با پیش گامی ابان بن تغلب در قرن دوم آغاز شد و تاثیر بسزایی بر جریان سیره نگاری گذارد. آنان با تکیه بر آراء امامان، نخست انحصار تبیین و تدوین سیره در یک جریان فرهنگی خاص را شکستند و چون بیشتر عراقی بودند، نقش انحصار تدوین سیره را در زادگاه مدنی خود نیز درهم پیچیدند و مکتب «سیره نگاری عراقی» را در برابر مکتب «سیره نگاری مدینه» بنیان نهادند. آنان با وارد کردن برخی شاخه ها به این حوزه، سیره نگاری را عمق و گسترش دادند و در گامی دیگر، زمینه ساز نوعی تاریخ نگاری عمومی شدند. صاحبان این رویکرد فقی هان و متکلمانی بودند که با پیش فرض های فقهی و کلامی، دست به کار تدوین تاریخ شدند. در درون این رویکرد، گروهی تعامل و گروهی رویارویی با دیگر جریان های فکری را باور داشتند. در کنار اینان، اندک کسانی از اصحاب امامان نیز به عنوان مورخ و همسو با جریان رایج در سیره نگاری، حرکت کردند.

آل نوبخت یکی از خاندان های اصیل ایرانی بود که از نیمه قرن دوم تا اوایل قرن پنجم در جامعه شیعی منشا خدماتی عظیم گشت. بررسی اثرگذاری این خاندان بر کلام و اندیشه شیعی، هم به لحاظ پیش گامی آنان و هم به لحاظ محتوا و تنوع، حایز کمال اهمیت است. خاندان نوبختی در عرصه اندیشه سیاسی، به بررسی مشکلات واقعی و جدیدی پرداخت که متاثر از غیبت امام دوازدهم شیعیان امامیه بود. پیدایش گفتمان های جدید و حرکت ها و قیام های متعدد در جامعه اسلامی، به همراه ظهور حدیث گرایی اهل سنت، که حمایت مادی و معنوی دستگاه خلافت را با خود به همراه داشت و وارد شدن افکار نو و ظهور عقل گرایی، فضای فکری جدیدی برای ارائه پاسخ های مستدل در باب اندیشه دینی و بخصوص اندیشه امامیه در باب غیبت امام دوازدهم فراهم آورد. تاکید آل نوبخت برای پاسخ به مسائل مبتلا به جامعه، تاکید بر گفتمان عقل گرایی و روش برهانی بود. به ویژه چهارتن از بزرگان این خاندان (ابوسهل، ابواسحاق، حسین بن روح و حسن بن موسی) با تبیین عقلی و برهانی امامت آن را جزو اصول دین قراردادند و پایه های نظری و اندیشه ای آن را محکم و استوار ساختند. در سطحی خردتر، این خاندان علاوه بر تمرکز بر پاسخ به شبهات دینی، به ویژه در عرصه سیاست، نزدیکی به دربار خلافت عباسی و خاندان های مقتدر شیعی عراق را نیز دنبال می کردند که این امر نیز خود تاثیر فراوانی در جهت توسعه فضا برای دفاع از اعتقادات دینی امامیه داشت. در واقع، اگر بپذیریم نظریه های سیاسی در پاسخ به بحران های فکری و سیاسی در جامعه شکل می گیرد، شکل گیری نظریه سیاسی خاندان نوبختی نمونه روشنی از این امر است.

در جغرافیای تاریخی، «بحرین» به تمامی سرزمین های واقع در سواحل غرب و جنوب خلیج فارس (حد فاصل بصره و عمان) اطلاق می شود. این منطقه همواره مورد اقبال شیعیان و دوست داران مکتب اهل بیت بوده است. قیام ها و جریان های میانه سده سوم هجری در بحرین، گاهی رنگی از ایده های شیعی داشت. این موضوع موجب شده است برخی این جریان ها را باعث رواج شیعه گری در بحرین بدانند. ولی کاوش در منابع اولیه تاریخی و روایی، ما را با پیشینه تشیع و شخصیت های تاثیرگذار شیعی بحرین آشنا می کند که می تواند سابقه تشیع در این خطه را به عصر ورود اسلام به آنجا و زمان حیات ائمه اطهار برگرداند.

در دیدگاه اسلام، حداقل عنصر لازم برای برقراری نظم در جوامع چیست؟ میزانی که با بی بهره بودن جوامع از آن، افول و نابودی نظم اجتماعی را بتوان انتظار داشت؟
«حق الله » و «حق الناس» از اصطلاحات حقوق اسلامی است که اولی ناظر به مصالح عمومی و ضامن نظم و انضباط اجتماعی است، و دیگری ناظر به مصالح شخص است. در فقه و حقوق جزای شیعه، حدود ده گانه حق الله ذکر شده است. این حدود ضامن دین، عقل، جان، مال و ناموس است. از آموزه های اسلامی استفاده می شود که حداقل میزان لازم برای برقراری نظم در هر اجتماعی رعایت این امور است.در این صورت، انتظار این است که شدت و ضعف مجازات در این امور با آثار مترتب بر آنها در جامعه منطبق باشد. در این خصوص، دو نمونه از حدود با هم مقایسه شده است.

ورزش باستانی زورخانه به عنوان ورزش ملی و تاریخی ایران و به عنوان یک جریان فرهنگی از زمان رسمیت یافتن تشیع، در ایران جایگاه ویژه ای در تاثیرپذیری از آموزه های تشیع و تاثیرگذاری بر ترویج آن داشته است. این ورزش با در هم تنیدن و مزین کردن حرکات ورزشی با آداب و سجایای اخلاقی، آموزه های شیعی و پرورش قوای بدنی، در طول دوره ای بیش از پانصدساله، در تاریخ ایران به عنوان مهم ترین ورزش از لحاظ هماهنگی با آموزه ها و آداب و رسوم شیعی شناخته می شود. صرف نظر از پیوستگی پیشینه این ورزش با مبارزات ضد ستم حاکمان درتاریخ ایران، با رواج مذهب تشیع در ایران، ورزش باستانی زورخانه، هم به دلیل نمادها و نشانه هایش و هم به سبب حرکات فیزیکی و ورزشی آن و هم به واسطه آیین و مراسم خاص خود، به وسیله ای برای ترویج تشیع درایران تبدیل شد. اهمیت این جایگاه و تاثیرگذاری آن به مرور زمان و به ویژه در دوره ای که تلاش گسترده ای برای نابودی فرهنگ دینی جامعه ایران صورت پذیرفت، مشهودتر است. نظر به اهمیت موضوع، این مقاله با هدف بررسی جایگاه و تاثیر ورزش باستانی زورخانه در ترویج تشیع و به روش «مطالعه کتابخانه ای» تدوین شده است. سوال اساسی پژوهش این است که «ورزش باستانی زورخانه چگونه در ترویج تشیع تاثیر گذاشته است؟» برای پاسخ گویی به سوال مزبور، این فرضیه به آزمون گذاشته شده است که «ورزش باستانی زورخانه با تاثیرپذیری از رسمیت تشیع، با استفاده از نمادها و نشانه ها و آیین و مراسم و حرکات فیزیکی خاص خود، موجب حفظ و ترویج تشیع در لایه های گوناگونی از جامعه شده است.» یافته های پژوهش ضمن تایید فرضیه مزبور، گوشه های دیگری از ارتباط این ورزش را با سنن ایرانی و اسلامی روشن نموده است.

خواجه نصیرالدین طوسی، یکی از بزرگ ترین نظریه پردازان اخلاق شیعی، سه پایه مستحکم برای اخلاق پایه ریزی نموده که مبانی اخلاق اسلامی را کامل نشان می دهد. وی در کتاب اخلاق ناصری، به پی روی از ارسطو و ابن مسکویه با عقل و استدلال، پایه فلسفی نظریه خود را استوار ساخته و در کتاب اخلاق محتشمی، مبنای شرعی دیدگاه خود را با استناد به آیات و روایات بنا نموده و در اوصاف الاشراف، مبنای عرفانی آن را پایه گزاری کرده و به نظریه ای تلفیقی بین اخلاق و عرفان رسیده است که مراتب کمال آن را نشان می دهد. این نظریه پردازی نشان می دهد که یکی از ابعاد شخصیت خواجه جنبه عرفانی بوده و کمال اخلاق را با عرفان میسر دانسته و اخلاق عرفانی شیعی را به عنوان کامل ترین جلوه اخلاق اسلامی نشان داده است که برای تخلق به اخلاق الهی، از تزکیه نفس و تعالیم نجات بخش قرآن کریم و ائمه اطهار استفاده می شود.

اولین پایتخت صفویه، به سرعت به یک شهر شیعی تبدیل شد و تنها دو خانواده «سادات لاله» و «زاویه» تا مدت ها به تسنن شهرت داشتند. تنها عاملی که در گسترش تشیع در تبریز مشکل ایجاد می کرد، حملات دولت عثمانی و تسلط آن بر دولت و بر آن شهر بود.
ساکنان قزوین همیشه به تسنن شهرت داشتند. این جریان تا اواخر دوره صفوی نیز کماکان باقی بود و افرادی به این اتهام کشته یا از مناصب خود عزل می شدند.
اصفهان از همان ابتدای دوره صفوی به تشیع شهرت یافت. به همین دلیل، ساکنان آن سهم قابل توجهی در گردش امور دولت صفوی داشتند و اصفهان به یکی از پایگاه های فقه شیعه تبدیل شد.

داود رقی، از اصحاب امامان ششم، هفتم و هشتم، به رغم تضعیف برخی رجالیان، بیشتر رجا ل شناسان امامی او را توثیق نموده و روایاتش را پذیرفته اند و حتی برخی رجالیان بر جلالت وی گواهی داده و او را محرم اسرار معصومان می دانند. این مقاله فعالیت های علمی این شاگرد مکتب اهل بیت را در حوزه های تفسیر، حدیث، کلام، و فقه مورد توجه قرار داده و آثار منسوب به وی را نیز معرفی کرده است.