آرشیو پنجشنبه ۱۸ مهر ۱۳۹۸، شماره ۴۴۸۵
کتاب
۱۱

کتابخانه

آدم هایی از طبقه متوسط به پایین
فرزانه تونی

آئوکسیلیو لاکوئوتوره، شاعر اروگوئه ای که خود را مادر شعر مکزیک می خواند در سپتامبر 1968 بعد از حمله پلیس ضد شورش به دانشگاه که به کشتار تلاتلولکو معروف است 13 روز خود را در دستشویی طبقه چهارم دانشکده ادبیات دانشگاه مکزیک پنهان کرد تا نجات یابد. روزهایی با ترس از جان سالم به در نبردن و شب هایی که خیره به عبور نور ماه روی کاشی ها و شکاف های دیوار طی می شد.«در همان حال که چشمانم بر ابیات آن شاعر اسپانیایی جان داده در تبعید می دوید، پلیس ها هر کس را که دم دستشان رسید، دستگیر و تفتیش کردند و به باد کتک گرفتند، بی اعتنا به جنسیت و سن و سال، وضعیت تاهل و درجه رسمی یا اهدایی در سلسله مراتب پیچیده دانشگاه». تعویذ روایت زندگی این زن بی خانمان است که بعد مهاجرت به مکزیک در خانه دو شاعر اسپانیایی، فلیپه و گارفیاس خدمت می کند. آئوکسیلیو این خدمت بی جیره و مواجب را نوعی از ابراز علاقه اش به شاعران زمان خود می داند. روبرتو بولانیو، نویسنده شیلیایی و از تاثیرگذاران ادبیات امریکای لاتین، این داستان را درست چند سال پیش از مرگ خود در سال هایی که با بیماری اش دست به گریبان بود، نوشته است، آنجا که در داستان می گوید «به سال 2000 نزدیک می شوم به سال مبارکی که هرگز آن را به چشم نخواهم دید». بولانیوی شاعر که در دوران جوانی به گروه های چپ گرا پیوسته بود و فعالیت داشت در کودتای شیلی که در سال 1973 و به دست آگوستو پینوشه اتفاق افتاد، مدتی را در حبس گذراند و شاید این محبوس ماندن، پیش زمینه ای برای نوشتن تعویذ بوده باشد.

درباره نمایشنامه«ریچارد سوم اجرا نمی شود»؛ دور از واقع گرایی
فرزاد قرائتی

«ریچارد سوم اجرا نمی شود» نوشته ماتئی ویسنی یک (1956) شاعر، نمایشنامه نویس و روزنامه نگار رومانیایی است. نمایشنامه های ویسنی یک که مهم ترین نمایشنامه نویس رومانی به حساب می آید همواره در معرض ماشین سانسور حکومت کمونیستی رومانی قرار داشته و معمولا اجازه اجرا نداشت. این مساله باعث شد که در 31 سالگی عازم سفری بی بازگشت به فرانسه شود، سفری که مبدا نمایشنامه نویسی او به زبان فرانسه نیز بود. نقد قدرت و به ویژه نقد توتالیتاریسم رژیم های سابق کمونیستی و سبک ادبی مطبوع آنها(واقع گرایی سوسیالیستی) دغدغه اصلی ویسنی یک در «ریچارد سوم اجرا نمی شود» است. او در این نمایشنامه، صحنه هایی برگرفته از زندگی مایرهولد را روایت می کند. مایرهولد یک کارگردان یهودی اهل شوروی بود که تئاتر را زیر نظر استانیسلاوسکی در تئاتر هنر مسکو آموخته بود. سبک مبتکرانه و اکسپرسیونیستی مایرهولد به مذاق نقادان شوروی استالینی خوش نیامد و متهم به فرمالیسم شد. اجراهای بعدی اش را توقیف کردند و بعد از حمله علنی اش به بایدها و نبایدهای هنری رئالیسم سوسیالیستی(که توجه آن به زندگی مردمان فرودست، بیان مشکلات طبقاتی و بعضا روند مبارزات و انقلاب ها معطوف است) در ژوئن 1939 دستگیر شد، پس از 8 ماه بازجویی و شکنجه و اعتراف به تروتسکیسم به جوخه آتش کشیده شد و به شمار قربانیان تصفیه های استالینی پیوست.

در ریچارد سوم اجرا نمی شود، فسوالود مایرهولد مشغول تمرین برای به صحنه بردن ریچارد سوم است: نمایشنامه ای تاریخی اثر ویلیام شکسپیر که داستان تراژیک به قدرت رسیدن شاه ریچارد سوم و سقوط او را روایت می کند. گروه او یک هفته است که فقط برای کمیسیون بازی می کنند. رییس کمیسیون، عمال حزب و خانواده اش در نقش اعضای داوطلب سازمان های کاذب با اسامی طنزگونه، زنجیروار با او برخورد می کنند. بر آنند تا رد هر گونه معاصرسازی و انحراف از واقع گرایی سوسیالیستی و آنچه در خدمت طبقه کارگر نیست را از اجرای او پاک کنند. رییس کمیسیون ابتدا فقط شکسپیر را به خرده بورژوا بودن متهم می کند. مادرش به نمایندگی از سازمان خدمات کشف معاصرسازی های بدخواهانه(خ.ک.م.ب.) اعتراض می کند که چرا پسرش می خواهد برگی ظالمانه از تاریخ کهن را با لباس های امروزی اجرا کند. دو مرد از طرف خدمات پاک سازی ایدئولوژیک ظاهر وظیفه دارند تا دکور و لباس و وسایل صحنه را پاک سازی کنند. همسر و مادرش از او می خواهند سراغ نمایشنامه های دیگری از شکسپیر برود که «پر از پری است، از عشق می گوید و قشنگ است و ساده». پدرش از سوی خدمات عمومی مین روبی ایدئولوژیک، صحنه کشتار و تیر خوردن قربانیان را نمی پسندد و از سر خیرخواهی به پسرش توصیه می کند که صحنه را همان گونه که در جنگ آن زمان رخ داده، اجرا کند. هر چند مایرهولد با مایاکوفسکی که گفته «تئاتر آینه نیست و شیشه بزرگ نماست» هم نظر است اما هشدارهای آنها را پذیرا می شود و در مواقعی دست به خودانتقادی می زند تا بتواند کار را ادامه دهد. اما کوتاه آمدن بی فایده است. در صحنه ای رییس کمیسیون در گفت وگویی با مایرهولد خواستار توضیح در مورد سکوت های بازیگران در صحنه است. ابتدا مایرهولد باز دست به خودانتقادی می زند تا او را از سر خود باز کند اما رییس کمیسیون در تمام سوالات خود در پی گرفتن اعتراف به «مسموم کردن طبقه کارگر به واسطه سکوت های بازیگران» است و در آخر مایرهولد در نهایت استیصال، خود را متهم به رهبری تشکیلات کاذبی می کند که همه لحظه های سکوت ضدانقلابی را در قلمرو هنر پرورش می دهد. بازیگر ریچارد سوم همان ریچارد سوم است که گویی از گور برخاسته و می خواهد، نقش خود را بازی کند. او برای مایرهولد جایی میان واقعیت و خیال در سیلان است. حتی ریچارد سوم جنایتکار هم مرعوب حزب است و از مایرهولد می خواهد برای انتقاد از خود و اعتراف، جملاتی را که او ادا می کند، تکرار کند تا بلکه نجات یابد.

مایرهولد که ذهنش را تنها فضای شخصی اش می پنداشته، حالا گمان می کند که دیگر درون سر او هم متعلق به طبقه کارگر است. اما گویا حزب از ایده اصلی او بی خبر بوده و تنها خودش و ریچارد سوم از آن مطلعند: خلق شخصیتی مثبت از ریچارد سوم و داشتن نگاهی دلسوزانه به او. زمانی که مایرهولد در سلول خود زندانی است، ریچارد سوم که خود را قاتل و آدم کشی سنگدل و بی وجدان می داند، می خواهد بداند که چرا مایرهولد نگاه دلسوزانه ای به او دارد و بر آن بوده تا از او شخصیتی مثبت بسازد: «- ریچارد سوم: رفیق استاد، بگو ما هم بدونیم، چرا می خواستی از من یه شخصیت مثبت بسازی؟

- مایرهولد: چون تو نشانه شری بدون بار ایدئولوژی. تو یه قدرت سیاهی ولی نشانه شر خالصی. برای رسیدن به قدرت می کشی، نه برای رسیدن به آرمان شهر. برای انجام شر هیچ عذاب وجدان و تردیدی نداری ولی از هم دست ها و قربانی هات انتظار نداری تو رو به خاطر جنایت هات ستایش کنن. تو در آنچه پلید و وحشتناکه عظمت داری چون یه عوام فریب نیستی. در آن واحد جذاب و حال به هم زنی ولی از خودت خدا نمی سازی...

ویسنی یک در پایان نمایش نامه اش در فضایی دور از واقع گرایی، شرایطی را برای مایرهولد مهیا می کند تا او بتواند در زندان صحنه پایانی ریچارد سوم که در آن ریچارد سوم از پای درمی آید را به شیوه مطبوع خود کارگردانی کند و در نهایت، باز به شیوه ای به دور از واقع گرایی اعدام می شود.