گرچه در تاریخ ادیان، موضوعات اعتقادی متعددی همواره مورد بحث بوده اما در این میان آنچه مربوط به کانون مرکزی ادیان - یعنی اندیشه خداباوری - بوده بیشترین اهمیت را داشته است. اینکه هر یک از ادیان نهایتا چه تصویری از خداوند ارایه و آن را به پیروان خود چه نوع موجودی - بلکه چگونه وجودی - معرفی کرده است همواره از مهم ترین مباحث در میان دانشمندان دینی بوده است.

بنابراین بحث پیرامون وجود خداوند همیشه از مهم ترین مباحث اعتقادی در ادیان مختلف بوده است و گاه در مذاهب گوناگون از یک دین خاص نیز عقاید مختلفی به منصه ظهور رسیده است. برای نمونه می توان به تفاوتی که میان درک شیعه و اهل سنت - به ویژه نحله های خاصی از آن - از خداوند دارند، اشاره کرد.

چنانکه می دانیم شیعه مطلقا قائل به امکان رویت خداوند نیست، اما اهل سنت این مساله را در قیامت ممکن می دانند و حتی پاره ای از آنها با ارایه تفسیری ظاهری از برخی آیات قرآن، خداوند را موجودی که بر کرسی عرش جلوس کرده است، تصور می کنند! این در حالی است که شیعیان بر اساس نصوص رسیده از ائمه اطهار(ع) قائل به نوعی اندیشه تنزیهی درباره ذات باری هستند که البته با نگاه تعطیلی و آنچه امروز به «الهیات سلبی» می شناسیم مرزبندی بسیار روشن و مشخصی دارد.

مسائلی از این دست اگرچه همیشه از اهمیت بسیار بالایی برخودار بوده اما کسانی که با «فلسفه دین» در مغرب زمین و مباحث قرن بیستم به بعد آن، آشنایی دارند، می دانند بازخوانی این سنت فکری در الهیات اسلامی چه جایگاه به غایت مهمی دارد.

خوانندگان محترم حتما با میراث سترگ تشیع در اندیشه خداشناسی آشنا هستند و می دانند آثار بسیاری از متکلمان و حتی محدثان بزرگ شیعه مشحون از احادیث و مباحثی است که ناظر به درک پیشوایان مذهب تشیع از «وجود خداوند» است.

در این میان اما جای اثری پژوهشی که به پیشینه و تحولات برهان های مختلف خداشناسی بپردازد خالی بود که اکنون این خلا تا حدود بسیار قابل توجهی به واسطه انتشار پژوهش مفصلی در دو جلد - تحت عنوان «تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه» - جبران شده است.

واقعیت این است بخش بسیار قابل توجهی از میراث ارزشمند فلسفی و کلامی مسلمانان به بحث در خصوص برهان های اثبات وجود خدا اختصاص یافته است و حکما و متکلمان در طرح براهین گوناگون خداشناسی و تایید و تحکیم آن سعی فراوانی کرده اند. در حالی که آثار فیلسوفان و برهان های خداشناسی مورد توجه و اهتمام آنها تا حدودی کاویده و بررسی شده است، اما نگاشته های کلامی متکلمان مسلمان و دلایل آنان برای اثبات وجود خدا تاکنون به نحو شایسته بررسی و تحقیق نشده و گزارشی مفصل از تحولات برهان های خداشناسی در ادوار مختلف کلام اسلامی و امامی نیز فراهم نیامده بود.

حال اما چنانکه اشاره شد انتشار کتاب «تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» تا حدود زیادی این نقیصه را جبران کرده است. در واقع در این اثر برای نخستین بار، پیشینه و تطورات و تقریرهای مختلف برهان های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی تبیین و تقریرهای ابتکاری متکلمان امامی از براهین خداشناسی، بازشناسی و معرفی شده است. از این رو می توان «تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» را به منزله شناسنامه و سند و تحولات برهان های اثبات وجود خدا در کلام اسلامی و امامی در نظر گرفت که حاصل تلاش های فکری متکلمان را طی چند قرن در مبحث اثبات وجود خدا بازگو می کند. بنابراین کتاب «تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» نخستین و گسترده ترین اثری است که به گزارش و تبیین استدلال های مطرح در آثار کلامی امامیه و معتزله و اشاعره برای اثبات وجود خداوند می پردازد. در این اثر با میراث ارزشمند کلام اسلامی، سرگذشت، تطورات و تقریرهای گوناگون برهان های اصلی خداشناسی در دانش کلام روبرو هستیم.

«تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» نوشته حمید عطایی نظری است. وی دروس حوزوی را در حوزه های اصفهان و قم تا سطح خارج به اتمام رسانده و همزمان به تحصیل در دانشگاه نیز پرداخته و تا مقطع فارغ التحصیلی از دانشگاه شهید بهشتی تهران در مقطع دکترا در رشته فلسفه اسلامی ادامه داده است. از این نویسنده پیش از این کتاب «میراث مرتضوی» - توسط انتشارات طه - منتشر شده که در آن به جستارهایی درباره میراث مکتوب شریف مرتضی پرداخته است.

عطایی نظری اما در کتاب «تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» از براهین اثبات وجود خدا و انواع تقریرهای آن دسته بندی جدیدی ارایه کرده است و به نکاتی چون تفکیک برهان حدوث ذات از برهان حدوث صفات، جداسازی تقریرهای مختلف از برهان نظم، بازشناخت برهان امکان ذات و نیز تقریرهای ابتکاری متکلمان امامی از برهان صدیقین پرداخته است.

علاوه بر اینها نویسنده در این اثر، اطلاعات گرانباری را در مورد شخصیت های کلامی و آثار آنان در اختیار می گذارد و فضای مباحثات علمی در مورد مبحث اثبات وجود خدا را تا حدود زیادی روشن می کند. این کتاب هرچند بر تحقیق در متون کلامی امامیه تمرکز یافته اما از داد و ستد و تعامل متکلمان امامی با دیگر گروه های فکری همچون معتزله و اشاعره و فلاسفه نیز غافل نمانده است و در حقیقت، سیر تاریخی موضوع براهین اثبات وجود خدا در ادوار مختلف کلام اسلامی را به تصویر می کشد.

«تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» از هفت فصل کلی تشکیل شده است که به ترتیب عبارتند از:

مقدمات، برهان حدوث و قدم، برهان حدوث صفات، برهان نظم، برهان امکان صفات، برهان امکان وجوب، برهان صدیقین که به اختصار می توان به شرح ذیل آن را مرور کرد.

1- در فصل نخست (مقدمات) به مکاتب کلامی شیعه از قبیل مکتب کلامی نقلی، مکاتب کلام عقلی، کلام جدلی، کلام فلسفی، مکاتب کلام عقلی امامیه، دوره کلام معتزلی امامیه، مکتب بغداد (شیخ مفید و شریف مرتضی)، مکتب حله (خواجه نصیر، علامه حلی و...) و... پرداخته شده است.

2- در فصل دوم (برهان حدوث و قدم) به تعریف اصطلاحات اساسی در این برهان و مفاهیمی نظیر محدث، قدیم، جوهر، عرض، جسم، معنی، اکوان و... پرداخته شده است. همچنین در بخش دیگری از این فصل مباحثی از جمله «برهان حدوث و قدم در کتاب کافی کلینی»، «برهان حدوث و قدم به تقریر شیخ صدوق»، «برهان حدوث و قدم در دوره کلامی معتزلی امامیه»، «برهان حدوث و قدم در مکتب بغداد»، «تقریر فارابی از برهان معتزله برای اثبات حدوث عالم»، «نقدهای ابن رشد»، «انتقادات سیدبن طاوس» و... به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

3- در فصل سوم (برهان حدوث صفات) تقریرهای گوناگون برهان حدوث صفات در کلام اسلامی و آرای شخصیت هایی چون ابوالحسن اشعری، ماتریدی، قاضی عبدالجبار معتزلی، محقق حلی، فیض کاشانی و... مورد بحث بررسی قرار گرفته است.

4- در فصل چهارم (برهان نظم) تقریر شخصیت هایی چوت کندی، ابوالحسن اشعری، تفتازانی، کلینی، شیخ صدوق، فیض کاشانی، علامه مجلسی و... از این برهان بررسی شده است.

5- در فصل پنجم (برهان امکان صفات) به مرور آرای ماتریدی، باقلانی، سنانی، ابوالحسین بصری، فخر رازی، حقق حلی، نصیرالدین طوسی و... پرداخته شده است.

6- در فصل ششم (برهان امکان و وجوب) ابتدا به تعریف این براهین، پیشینه آنها و مباحثی نظیر تمایز وجود از ماهیت، تلازم شیئیت با وجود، تقسیم موجودات به ممکن الوجود و واجب الوجود، استحاله دور و تسلسل، امتناع تسلسل و... پرداخته شده است. در بخش دیگری از این فصل تقریرهای مختلف برهان امکان و وجوب در کلام فلسفی اشعری و آرای شخصیت هایی چون غزالی، شهرستانی، فخررازی، علامه حلی، شهید ثانی و... مورد توجه قرار گرفته است.

7- در فصل هفتم (برهان صدیقین) به تعریف این برهان و جایگاه آن در فلسفه ابن سینا و همچنین مقایسه آن با براهین «حدوث و قدم» و «امکان و وجوب» پرداخته شده است. همچنین در بخش دیگری از این فصل به برهان صدیقین در کلام فلسفی اشعری و تقریر شخصیت هایی نظیر غزالی، شهرستانی، فخر رازی، سهروردی، رشیدالدین فضل الله همدانی خواجه نصیر طوسی، فیاض لاهیجی و... پرداخته شده است.

«تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه (از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان)» نوشته حمید عطایی نظری در دو جلد (بیش از یک هزار و پانصد صفحه) برای نخستین بار در واپسین روزهای سال 1401 توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان منتشر شد که هم اکنون در دسترس علاقه مندان قرار دارد.