رخدادهایی از این دست که امسال در شبکه های اجتماعی مشاهده شد، متاسفانه فقط مختص به امسال نیست و در گذشته نیز کم وبیش در مقاصد پرطرفدار گردشگری مانند جزیره هرمز اتفاق می افتاد. پرتکرارترین این موارد، مسائلی نظیر رها کردن زباله و پسماند در طبیعت و آتش سوزی عرصه های طبیعی به دلیل روشن کردن آتش توسط گردشگران بود. با این حال، امسال به لطف شبکه های اجتماعی و البته تا حدی افزایش آگاهی در بخش هایی از جامعه، موضوع برداشت خاک از جزیره هرمز به شکل گسترده تری مطرح شد. ناراحتی و احساس نگرانی نسبت به آسیب های گردشگری ناپایدار و رخدادهایی که در برخی نقاط خاص و زیبای کشور رقم می خورد، نخستین حسی بود که به من دست داد؛ اما حسی قوی تر و مهم تر، انگیزه بیشتر برای پیگیری اموری بود که از مدتی پیش با همکاران مان در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری آغاز کرده بودیم؛ یعنی برنامه ریزی مشترک برای اجرای طرح های گردشگری پایدار در برخی نقاط طبیعی، به ویژه سواحل و جزایر زیبا و منحصربه فرد جنوب کشور. معتقدم اگرچه بخشی از این مسائل ریشه در ناآگاهی دارد، اما بخش دیگری از ماجرا به نبود برنامه ریزی صحیح و نبود طرح های حساب شده گردشگری برمی گردد. منظورم از برنامه ریزی صحیح، رویکردی است که در آن هم محیط زیست منطقه حفظ شود، هم گردشگران از سفر خود لذت ببرند و هم جامعه محلی از منافع گردشگری بهره مند شود. راهکار اصلی نیز در همین نوع برنامه ریزی نهفته است. البته نمی توان در پشت درهای بسته برنامه ریزی کرد و انتظار داشت نتیجه مطلوبی حاصل شود؛ بلکه باید تمامی ذی نفعان، به ویژه مردم محلی و ساکنان مقاصد گردشگری، به عنوان بخش مهمی از این فرآیند، در برنامه ها مشارکت واقعی داشته باشند.

طبیعی است که هر دستگاه، وظایف و هدف گذاری های مختص به خود را دارد، اما گاهی این هدف گذاری ها ممکن است در برخی موارد با یکدیگر در تضاد قرار گیرند. اگرچه این مسائل معمولا در سطح دولت مطرح می شوند تا از بروز تعارض ها در اهداف جلوگیری شود، اما این موضوع به تنهایی کافی نیست. ضروری است که از عملکرد جزیره ای فراتر برویم و به جای اقدام های منفرد، برنامه هایی مشترک میان دستگاه ها و با تعامل کامل میان آنها طراحی و اجرا شود. اساس تعاملات بین دستگاه ها در حوزه هایی مانند گردشگری نیز باید بر مبنای اصول پایداری و توسعه پایدار تعریف شود.

البته نباید فراموش کنیم آنچه امسال در جزیره هرمز شاهد آن بودیم، یک اتفاق یا حادثه ناگهانی نبود، بلکه روندی بود که طی سال ها و در غیاب یک برنامه ریزی صحیح و ضعف در آموزش و اطلاع رسانی به وقوع پیوسته است؛ با این تفاوت که امسال در شبکه های اجتماعی بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

برای جلوگیری از تداوم چنین روندی، ابتدا باید بتوانیم موضوع را به طور خاص و از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بررسی و تحلیل کنیم. پس از آن، می توان برای حل این معضل نسخه ای متناسب با شرایط موجود پیچید. متاسفانه طی سالیان گذشته، در این زمینه در بسیاری از نقاط کشور، کوتاهی ها و سهل انگاری هایی صورت گرفته است که قطعا به یک باره قابل رفع نیستند. هر مساله در هر نقطه، نیازمند راه حل ویژه و مختص به خود است.

طبیعتا تاثیر پویش ها کوتاه مدت اما گسترده است. برای مثال، پویش بازگرداندن خاک جزیره هرمز شاید از نگاه بسیاری از مردم بی تاثیر به نظر برسد، اما همین پویش، باب گفت وگو در این زمینه را باز کرد. حتی اداره کل محیط زیست استان هرمزگان نیز برای جلوگیری از برخی سوءاستفاده ها وارد عمل شد و فراخوان بازگرداندن خاک جزیره را صادر کرد. با این حال، همه ما می دانیم که این اقدامات راه حل و درمان ریشه ای مشکل نیستند. در کنار این اقدامات، حرکت های خودجوش مردمی نیز تاثیرگذارند، اما ترویج گردشگری مسوولانه، در کنار نیاز به آگاهی عمومی، نیازمند سیاست گذاری و برنامه ریزی دقیق است. به عبارت دیگر، برای دستیابی به گردشگری مسوولانه، باید هم حرکت های مردمی و هم اقدامات در سطوح مختلف حاکمیتی به صورت همزمان دنبال شوند.

سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان نهادی نظارتی و تخصصی، توجه به اصول پایداری را در سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها و تصمیم گیری های کلان کشور در دستور کار خود قرار داده است و طبعا حوزه گردشگری نیز یکی از بخش هایی است که سازمان، نظرات و دیدگاه های خود را به دستگاه متولی اعلام می کند.

خوشبختانه، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (و پیش تر سازمان میراث فرهنگی) به واسطه ماهیت ماموریت ها و اهداف مشترکی که دارند، از سال ها پیش تعاملات سازنده ای با یکدیگر داشته اند. در حوزه گردشگری در مناطق تحت مدیریت سازمان، به ویژه طبیعت گردی، نیز همکاری های زیادی میان دو دستگاه انجام شده است.

پیشنهاد مشخص ما به همکاران در وزارت میراث فرهنگی، استفاده از الگوی «حفاظت مشارکتی» است که طی سال های اخیر در برخی مناطق تحت مدیریت، از جمله پارک ملی گلستان، به کار گرفته شده است. این الگو بر آن تاکید دارد که باید مردم را به طور واقعی و نه صرفا شعاری، در تصمیم گیری ها و در سود و زیان برنامه ها مشارکت داد. زمانی که مردم و گروه های محلی به میدان بیایند، خودشان بهترین راهکارها را ارایه می دهند و با کمترین هزینه و بیشترین کیفیت، امور را پیش می برند؛ چرا که آن کار را متعلق به خود می دانند. وظیفه نهادهای دولتی نیز تسهیل این فرآیند همکاری است.

در دولت، گفت وگوهایی میان سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با هدف شناسایی ظرفیت ها، مناطق ویژه و نقاط دارای معضل، با رویکرد سیاست گذاری، برنامه ریزی و اجرای طرح های گردشگری پایدار آغاز شده است. سواحل و جزایر جنوب کشور نیز یکی از مهم ترین نقاط هدف این گفت وگوها به شمار می روند. قرار بر این است که به زودی ضوابط مشترکی با هدف ایجاد چارچوبی مشخص برای گردشگری پایدار، با توجه به ظرفیت و برد اکولوژیک مناطق طبیعی گردشگری، تدوین شود. ضروری می دانم به این نکته نیز اشاره کنم که افزون بر همکاری مشترک با وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، در جلسه ای که اخیرا با مدیران سازمان منابع طبیعی برگزار شد نیز موضوع جلوگیری از تخریب مناطق گردشگری مورد بحث قرار گرفت. با توجه به اینکه این سازمان متولی بخش عمده ای از اراضی مناطق گردشگری کشور است، همکاری و حضور فعال آن باید مدنظر قرار گیرد. همچنین نقش مراجع قضایی در برخورد با تخلفات، بسیار کلیدی و حائز اهمیت است. در حقیقت، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی، مشارکت جوامع محلی و استفاده از ابزارهای قانونی بازدارنده، در کنار یکدیگر می توانند تا حد زیادی از آثار مخرب محیط زیستی ناشی از گردشگری کنترل نشده بکاهند.