پیوند «زلف» و «دل» و کارکردهای هنری آن در دیوان حافظ

در میان آفرینندگان آثار ادبی، خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی، جایگاه ویژه ای دارد. این تمایز و برجستگی در گرو عوامل متعددی است از جمله این که حافظ در پدیدآوردن آثارش، شگردهای هنری فراوانی را به کاربسته که بسیاری از آن ها به رفتار و کارکرد وی با زبان و شیوه ی واژه گزینی و واژه چینی او بر روی زنجیره ی سخن مربوط است. حافظ پژوهان بسیاری تمام تلاش خود را به کار بسته اند تا خود را در جهان ذهن و زبان حافظ وارد کنند؛ اگرچه بسیاری از این تلاش ها، به نتایج ارزشمندی دست یافته اما هنوز «ماجرای پایان ناپذیر حافظ» در آغاز راه است و هر روز شاهد تلاش های پی گیر در شرح، تفسیر و گره-گشایی از منظورهای خواجه ی شیراز و به ویژه کشف رمز و راز ظرافت های کلام وی هستیم و هرکس از زاویه ای دیگر به آثار وی می نگرد. توانمندی حافظ در فراخوانی و احضار واژگان بر روی زنجیره ی گفتار و نیروی تداعی گری ذهنی وی، بر کسی پوشیده نیست. در این مقاله برای نشان دادن گوشه ای از این توانمندی ها، کارکرد و پیوند هنری دو واژه یا اصطلاح «دل» و «زلف» در غزلیات حافظ بررسی شده-است. در دیوان حافظ این دو واژه در حدود 78 مرتبه (در واحد بیت) با هم و مرتبط با یک دیگر به کار رفته اند که در هر بار با تصویر و تعبیری متفاوت روبرو می شویم. دراین مقاله این کارکردهای هنری در 22 دسته تقسیم شده که بررسی و تحلیل آن ها از اهداف اصلی این مقاله است.