رویکردهای کلامی، فلسفی و عرفانی به حدیث عماء

در حدیث مشهوری از پیامبراکرم(ص) نقل شده که پروردگار پیش از آفرینش خلق در «عماء» بود. سند و محتوای این حدیث مورد اظهار نظرهای گوناگون و متعارضی قرار گرفته است و متکلمان، عارفان، حکیمان و مفسران مسلمان براساس مبانی خویش به آن توجه نموده و در نظام فکری خویش از آن بهره برده اند. متکلمان براساس دیدگاه های تنزیهی و تشبیهی خود به تاویل حدیث پرداخته و آن را مورد پذیرش یا رد قرارداده اند. برخی از عارفان مسلمان «عماء» را اشاره به مرتبه احدیت و دیگران آن را حاکی از مرتبه واحدیت دانسته اند. آنان عماء را با «نفس رحمانی»، «حق مخلوق به»، «خیال مطلق» و «جوهر عالم» تطبیق نموده و برای آن جایگاهی رفیع درنظر گرفته اند. ملاصدرا در حکمت متعالیه خویش عماء را با «وجود منبسط»، «احدیه الجمع» و «حقیقه الحقایق» تطبیق نموده و با تاویل حدیث به اخذ نتایجی در باب احاطه وجود الهی بر همه مکانها و زمانها میپردازد و تلاش میکند تا میان تشبیه و تنزیه جمع کند.